Świnka, zwana również nagminnym zapaleniem gruczołów ślinowych, to łagodna choroba zakaźna występująca głównie u dzieci, spowodowana wirusem świnki. Dorośli rzadko chorują, gdyż najczęściej przechodzą tę chorobę w dzieciństwie, co zapewnia im trwałą odporność. Jednak jeśli ktoś nie miał kontaktu z chorobą w dzieciństwie i nie został zaszczepiony, może zachorować niezależnie od wieku.

Choroba przenosi się drogą wziewną, poprzez kontakt ze śliną i wydzielinami dróg oddechowych zakażonych osób. Świnka jest tylko u ludzi i stanowi źródło zakażenia dla innych. Osoby bezobjawowo zakażone mogą szerzyć wirusa. Choroba jest bardzo zaraźliwa, 80% podatnych osób choruje po kontakcie z chorym. Epidemie świnki mogą wystąpić w szkołach i wśród studentów. Choroba może być łagodna u dzieci, jednak młodzież i osoby dorosłe mogą przechodzić ją ciężej, co może nawet wymagać hospitalizacji z powodu powikłań, takich jak zapalenie jąder, opon mózgowo-rdzeniowych i trzustki. Jednak szczepienia ochronne są skutecznym sposobem zapobiegania śwince.

Świnka to częsta choroba zakaźna, której praktycznie wszyscy nieszczepieni ludzie są podatni. Do 40% zakażonych może być bezobjawowych, a u innych objawy mogą być nietypowe, więc tylko u 30-40% występują typowe objawy świnki. Dzięki powszechnym szczepieniom, świnka jest coraz rzadsza w Polsce.

W ostatnich latach notowano około 2500-3000 zachorowań rocznie, głównie u dzieci w młodym wieku, w tym wśród dzieci w wieku 5-9 lat. Zachorowania wśród dorosłych również są stosunkowo częste. W 2012 roku zgłoszono w Polsce 2779 przypadków świnki, z ponad 20 hospitalizacjami. Ponad 400 zachorowań dotyczyło osób powyżej 20. roku życia, u których choroba może przebiegać ciężej ze względu na wiek. Zdarzały się także zachorowania u osób po 65. roku życia (niemal 20 przypadków). Zachorowania na świnkę występują przez cały rok. Dzięki powszechnym szczepieniom dzieci, liczba zachorowań powinna maleć. Jednak ze starzeniem się społeczeństwa, można spodziewać się wzrostu zachorowań w starszych grupach wiekowych. Zachorowania u zaszczepionych są możliwe, ale rzadkie i zazwyczaj łagodne.

Objawy świnki u osób dorosłych są identyczne jak u dzieci, jednak choroba może przebiegać ciężej i częściej prowadzić do powikłań. Objawy zazwyczaj pojawiają się między 12. a 25. dniem po kontakcie z wirusem świnki. Niemal 30–40% zakażonych osób nie wykazuje żadnych objawów, natomiast prawie połowa będzie miała niespecyficzne objawy ze strony układu oddechowego, bez zajęcia gruczołów ślinowych. Objawy zwiastunowe świnki również nie są specyficzne i obejmują bóle mięśni, brak apetytu, złe samopoczucie, bóle głowy oraz niewysoką gorączkę. Objawy rozwiniętej świnki to niewysoka gorączka oraz obrzęk jednego lub większej liczby gruczołów ślinowych, zazwyczaj występujący w kącie żuchwy. Zajęte ślinianki są bolesne i tkliwe przez pierwsze dni choroby. U 30% dorosłych mężczyzn oraz chłopców w okresie dojrzewania może pojawić się ból i obrzęk jąder, a zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może rozwinąć się u 10% chorych.

Ślinianka przyuszna leży pomiędzy żuchwą a przewodem słuchowym zewnętrznym. Jej przedni brzeg przylega do gałęzi żuchwy, a tylny do mięśnia żwacza. Ku górze ślinianka przyuszna dochodzi do wyrostka jarzmowego, a ku dołowi – do kąta żuchwy, często stykając się ze ślinianką podżuchwową. Część głęboka ślinianki przyusznej znajduje się w dole zażuchwowym.

Ślinianka podżuchwowa położona jest pod żuchwą, w trójkącie ograniczonym od góry gałęzią żuchwy, a z boków przez oba brzuśce mięśnia dwubrzuścowego.

Objawy świnki u dorosłych zazwyczaj przebiegają łagodnie lub umiarkowanie. Powikłania występują rzadko. Najczęstszym powikłaniem jest zapalenie jąder u mężczyzn i zapalenie jajników u kobiet. Inne powikłania mogą obejmować zapalenie trzustki, mięśnia sercowego, tarczycy, stawów, nerek lub wątroby.

Do najpoważniejszych konsekwencji świnki należą poronienie, uszkodzenie nerwu słuchowego i niepłodność. Możliwe są także powikłania neurologiczne, takie jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu, które mogą prowadzić do trwałych następstw, takich jak upośledzenie słuchu, napady padaczkowe, porażenia ruchowe lub inne deficyty neurologiczne, a nawet śmierć.

Jeśli kobieta zachoruje na świnkę w ciąży, może dojść do powikłań położniczych, głównie do poronienia. Dlatego kobiety w ciąży, które nie miały świnki, powinny natychmiast skonsultować się z lekarzem po kontakcie z chorym pacjentem. Świnka nie powoduje wad wrodzonych. Jednak może być niebezpieczna dla pacjentów po przeszczepie nerki, ponieważ opisano przypadki zapalenia nerek i odrzucenia przeszczepu.

W przypadku zachorowania na świnkę u osób dorosłych należy spodziewać się poważnego przebiegu choroby. Konieczne jest także wykluczenie innych, bardziej niebezpiecznych powodów zapalenia ślinianek, dlatego wizyta u lekarza jest konieczna. Niestety, nie ma specyficznego leczenia przyczynowego, ale można stosować leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. W okresie gorączki zaleca się odpoczynek w łóżku oraz częste zmienianie ubrań. Należy pamiętać o zaraźliwości świnki dla innych osób i unikać kontaktu z nimi, aby nie doprowadzić do zakażenia. Kobiety w ciąży, które nie miały wcześniej świnki, powinny być szczególnie ostrożne, ponieważ w pierwszym trymestrze zakażenie może prowadzić do powikłań i poronienia.

Wizyta u lekarza ma na celu ustalenie przyczyny powiększenia ślinianek, ponieważ nie zawsze jest ono spowodowane przez świnkę. Konsultacja jest również wskazana w przypadku podejrzeń o rozwój powikłań, takich jak nasilenie objawów lub brak poprawy po kilku dniach. Objawy, które mogą sugerować powikłania, to między innymi osłabienie, nadmierna senność, nudności, wymioty, sztywność karku, światłowstręt, przeczulica i bóle głowy. Nudności, wymioty i bóle brzucha mogą wskazywać na zapalenie trzustki, a ból i obrzęk jąder na zapalenie jąder. Choć ciężkie powikłania są rzadkie, istnieją grupy pacjentów narażone na zwiększone ryzyko, dlatego osoby należące do tych grup powinny natychmiast zgłosić się do lekarza w przypadku objawów zapalenia ślinianek, takich jak kobiety w pierwszym trymestrze ciąży oraz osoby po przeszczepach narządów otrzymujące leki immunosupresyjne.

Obrzęk ślinianek przyusznych związany z zakażeniem wirusem świnki, charakteryzuje się obrzękiem i zaczerwienieniem ujść przewodów ślinowych, co pozwala szybko zdiagnozować chorobę na podstawie objawów klinicznych. Istotny jest również wywiad epidemiologiczny, szczególnie kontakt z osobą chorym w okresie zakaźnym. Brak historii przechorowania świnki lub szczepienia przeciwko niej, dodatkowo potwierdza podejrzenie choroby. W sytuacjach wątpliwych lub skomplikowanych, takich jak nietypowe objawy lub nawracające zapalenie ślinianek, pomocne może okazać się badanie aktywności enzymu amylazy, oraz testy serologiczne krwi w celu potwierdzenia obecności wirusa świnki. Dodatkowe badania laboratoryjne są istotne w przypadku pacjentów wymagających hospitalizacji z powodu powikłań, takich jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, gdzie może być konieczne wykonanie punkcji lędźwiowej.

Objawy świnki nie mogą być leczone przyczynowo. Konieczne jest jedynie leczenie objawowe, które obejmuje leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. W przypadku zapalenia jądra ból można złagodzić poprzez noszenie wyższych ubrań (suspensorium, obcisłe spodenki), a przy silnych bólach można również sięgnąć po niesteroidowe leki przeciwzapalne. Zakażenie wirusem świnki nie wymaga stosowania antybiotyków, ponieważ nie powoduje ono powikłań bakteryjnych.

Świnka jest chorobą wirusową, przechorowanie której zapewnia trwałą odporność. Reinfekcje mogą się zdarzać, ale przeważnie przebiegają łagodnie i bez powikłań. Nawroty zapalenia ślinianek często mają inne przyczyny niż świnka, takie jak inne wirusy, bakterie czy kamicę przewodów ślinowych.

Trwałe skutki świnki, jak problemy ze słuchem, niepłodność, wodogłowie, ataksja czy padaczka, mogą być trwałe. U osób leczonych lekami obniżającymi odporność, choroba może przebiegać bezobjawowo. wyjątkiem są pacjenci po przeszczepieniu narządów litych.

Większość jednostek nabiera trwałej odporności po przebyciu choroby świnki w młodym lub dorosłym wieku i nie zachorowuje ponownie. Po ustąpieniu symptomów, bez komplikacji i zaniku zakaźności, można wrócić do codziennych aktywności.

Możliwe jest izolowanie osób wrażliwych na zakażenie, jednak nie jest to zbyt praktyczne. Taka procedura może być stosowana w przypadku ciężarnych, które nie miały wcześniej świnki, oraz pacjentów po przeszczepieniu narządów litych w stanie ciężkiej immunosupresji. Osoba chora na świnkę stanowi źródło zakażenia dla innych osób przez 1-2 dni przed pojawieniem się obrzęku ślinianek oraz do 9 dni po jego wystąpieniu. Ryzyko zakażenia maleje jednak po 5 dniach od pojawienia się obrzęku ślinianek.

W większości krajów, w tym w Polsce, dostępne są szczepionki przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR). Aby wyeliminować świnkę, konieczne jest uzyskanie powszechnej odporności poprzez szczepienia ochronne. Szczepienie wymaga podania dwóch dawek. Zgodnie z obowiązującym Programem Szczepień Ochronnych pierwszą dawkę szczepionki podaje się po ukończeniu 1. roku życia (od 13. miesiąca życia), a dawkę przypominającą w wieku 10 lat. Osoby dorosłe, które nie chorowały na świnkę, mogą również zostać zaszczepione w dowolnym momencie. Przebycie różyczki, świnki czy odry nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia.

W Polsce nie jest obecnie dostępna szczepionka jednoskładnikowa przeciwko śwince, która jest dostępna w USA. Po zaszczepieniu przeciwko śwince nie odnotowano istotnych niepożądanych reakcji poszczepiennych, dlatego zaleca się szczepienie wszystkich osób podatnych na zakażenie świnką, z wyjątkiem osób z ciężkimi zaburzeniami odporności. W Stanach Zjednoczonych, gdzie wcześniej notowano rocznie ponad 200 tysięcy przypadków świnki, po wprowadzeniu powszechnych szczepień liczba zachorowań stopniowo zaczęła maleć, osiągając około 3 tysięcy przypadków w latach 1983–1986. Jednak nadal obserwuje się ogniska zachorowań wśród osób, które odmawiają szczepień. Szczepienie poekspozycyjne oraz surowica okazują się być nieskuteczne.