Szpiczak plazmocytowy to nowotworowa choroba, w której nadmiernie rosną i gromadzą się komórki plazmatyczne, powstałe z przekształcenia limfocytów B, odpowiedzialnych za mechanizmy odporności organizmu, pod wpływem antygenów. Proces ten zachodzi w węzłach chłonnych i kończy się produkcją przeciwciał skierowanych przeciwko konkretnym czynnikom.

Szpiczak plazmocytowy (szpiczak mnogi) rozwija się na skutek zaburzeń procesu przemiany limfocytów B w komórki plazmatyczne. Nowotworowe komórki plazmatyczne rosną niekontrolowanie i wydzielają nadmierną ilość przeciwciał, co prowadzi do objawów szpiczaka. W przypadku tej choroby, przeciwciała są identycznymi kopiami pewnego typu przeciwciała, nazywanego przeciwciałem monoklonalnym.

Przyczyny szpiczaka plazmocytowego nie są do końca poznane. Czynniki genetyczne oraz długotrwała stymulacja antygenowa mogą odgrywać pewną rolę w rozwoju choroby. Dodatkowo, ekspozycja na promieniowanie jonizujące, benzen, azbest, pestycydy oraz inne substancje toksyczne stosowane w przemyśle chemicznym mogą mieć znaczenie dla rozwoju tego schorzenia.

Szpiczak plazmocytowy stanowi około 1% wszystkich nowotworów złośliwych i około 14% nowotworów układu krwiotwórczego. Zapadalność roczna w Europie wynosi 4,5–6/100 000. Występuje nieco częściej u mężczyzn, szczyt zachorowań przypada na 7. dekadę życia (mediana wieku 70 lat). Ryzyko zachorowania u osób bezpośrednio spokrewnionych z chorymi jest 3,7-krotnie większe.

Objawy szpiczaka plazmocytowego wynikają głównie z trzech procesów. Po pierwsze, dochodzi do zastępowania zdrowych komórek szpiku przez nowotworowe plazmocyty, co prowadzi do niedokrwistości, zaburzeń odporności i krzepnięcia. Po drugie, komórki szpiczaka produkują nadmierną ilość białka M, co może prowadzić do uszkodzenia nerek i zakrzepicy. Po trzecie, wydzielane przez plazmocyty substancje prowadzą do reakcji zapalnych, które niszczą kości i powodują złamania.

Charakterystycznymi objawami szpiczaka są bóle kostne, osłabienie, zmniejszenie masy ciała, niedokrwistość, niewydolność nerek, zwiększone stężenie wapnia, zakażenia i zaburzenia neurologiczne. Diagnoza szpiczaka jest trudna ze względu na niecharakterystyczność objawów.

Lekarz najpierw przeprowadza wywiad dotyczący objawów, ich czasu trwania, współistniejących chorób oraz stosowanych leków. Następnie przeprowadza badanie pacjenta.

Dla ustalenia diagnozy konieczne jest przeprowadzenie dodatkowych badań. Lekarz zleca morfologię krwi obwodowej (stwierdzenie niedokrwistości u większości chorych, a także tzw. rulonizację erytrocytów, rzadziej leukopenię), małopłytkowość oraz badania białek surowicy i moczu (obecność białka M będącego całą cząsteczką immunoglobuliny). Dodatkowo wykonuje się biopsję aspiracyjną i trepanobiopsję szpiku oraz inne testy laboratoryjne. W niektórych przypadkach w przebiegu szpiczaka dochodzi do powstania guza plazmocytowego, co może wymagać wykonania biopsji tego guza.

W celu oceny stanu układu kostnego wykonywane są badania obrazowe kości - RTG, TK i/lub MR lub PET-TK.

Wybór metody terapii zależy od ogólnej kondycji pacjenta i istniejących schorzeń, oraz potencjalnego ryzyka toksyczności proponowanych schematów leczenia.

Obecnie uważa się, że bezobjawowy szpiczak plazmocytowy (szpiczak mnogi) nie wymaga terapii. Konieczna jest regularna obserwacja co 3-6 miesięcy.

W przypadku diagnozy pojedynczego guza plazmocytowego, zarówno kostnego jak i pozakostnego, preferowanymi metodami leczenia są radioterapia lub operacja.

Wskazaniem do terapii systemowej (czyli chemioterapii i leków ukierunkowanych molekularnie) jest stwierdzenie objawowego szpiczaka plazmocytowego. W ostatnich latach wprowadzono wiele nowych leków, takich jak talidomid, lenalidomid czy bortezomib, które znacząco poprawiły szanse na wyleczenie.

Podstawowym kryterium determinującym rodzaj leczenia jest możliwość przeszczepienia szpiku kostnego. Jeśli przeszczepienie jest wykonalne, pacjent poddawany jest terapii megadawkowej, a następnie przeszczepowi komórek macierzystych. W przypadku braku tej możliwości, stosuje się mniej intensywne leczenie systemowe, z użyciem nowoczesnych leków.

W przypadku nawrotu szpiczaka, decyzje dotyczące leczenia zależą od wcześniejszych terapii i stanu zdrowia pacjenta. Dodatkowo stosuje się leczenie wspomagające, uwzględniające aktualne objawy i stan pacjenta.

Terapia pozwala na osiągnięcie ustąpienia objawów, wydłużenie czasu życia bez choroby oraz całkowite przeżycie. Skuteczność leczenia w przypadku powtórnych nawrotów jest niższa. Nowe leki wprowadzone do terapii przyczyniły się do poprawy rezultatów i prognoz.