Toksoplazmoza to choroba pasożytnicza spowodowana przez organizm . Ten pasożyt występuje w różnych formach rozwojowych u kotów oraz w tkankach większości ssaków i niektórych ptaków. Kot zarażony emituje oocysty z kałem, które są zdolne do zarażenia przez ponad rok. U innych zwierząt innych niż koty, pasożyt tworzy cysty, które mogą być obecne w różnych tkankach, takich jak mięśnie szkieletowe, mięsień sercowy i mózg.

Zarażenie człowieka najczęściej następuje poprzez spożycie mięsa zawierającego cysty, spożycie zanieczyszczonych owoców lub warzyw, lub kontakt z zanieczyszczoną ziemią. Możliwe jest także zarażenie poprzez łożysko, transfuzję krwi lub przeszczepienie narządu.

Zarażenie często nie powoduje żadnych objawów. Pasożyty mogą być niszczone przez układ odpornościowy, a niektóre osiadają w tkankach, tworząc cysty. Szacuje się, że wielu ludzi jest zarażonych Toxoplasma gondii bezobjawowo, a częstość zarażenia zależy od regionu świata i klimatu.

Osoba zarażona Toxoplasma gondii nie ulega kolejnemu zarażeniu, chyba że zetknie się z innym szczepem pasożyta. W takim przypadku może dojść do ponownego zarażenia, na przykład podczas pobytu w innym kraju.

Objawy toksoplazmozy zmieniają się w zależności od sposobu zarażenia (czy to toksoplazmoza nabyta, czy to toksoplazmoza wrodzona) oraz od stanu odporności osoby zakażonej.

W przypadku toksoplazmozy nabytej u osób o normalnym stanie odporności, zazwyczaj nie występują objawy. Jednak w około 10% przypadków obserwuje się objawy, najczęściej w postaci toksoplazmozy węzłowej. Objawia się to przede wszystkim powiększeniem jednego lub kilku węzłów chłonnych, głównie na karku, potylicy lub szyi, choć rzadziej może pojawić się także w innych miejscach. Te powiększone węzły chłonne, które można wyczuć pod skórą jako guzki, mogą być bolesne. Pomimo że mogą zmieniać rozmiar (powiększać się, zmniejszać, a potem znowu powiększać), z czasem wracają do swojego pierwotnego rozmiaru. Brak zropienia zajętych węzłów chłonnych. Część pacjentów może dodatkowo odczuwać objawy grypopodobne, takie jak osłabienie, zmęczenie, bóle mięśni czy bóle głowy. Czasami mogą pojawić się stany podgorączkowe, a także nadmierne pocenie się, zwłaszcza w nocy. Opisane objawy (zarówno powiększenie węzłów chłonnych, jak i inne objawy) są niespecyficzne i mogą występować także w wyniku innych chorób, niekoniecznie zakaźnych.

Diagnostyka toksoplazmozy węzłowej zawsze wymaga przeprowadzenia specjalistycznych badań, a często także wykluczenia innych przyczyn obserwowanych objawów. W większości przypadków toksoplazmoza węzłowa nie wymaga leczenia.

Wyjątkowo, w rzadkich przypadkach toksoplazmoza nabyta u osób z prawidłowym stanem odporności może prowadzić do zajęcia różnych narządów, takich jak wątroba, płuca, mięsień sercowy lub inne mięśnie, siatkówka (toksoplazmoza oczna) czy mózg.

Zakażenie Toxoplasma gondii u osób z niedoborem odporności (wrodzonym lub nabytym, np. na skutek leczenia immunosupresyjnego, choroby nowotworowej czy zakażenia HIV) niesie za sobą poważne konsekwencje. Dotyczy to zarówno zakażenia nabytego, jak i reaktywacji wcześniejszego zakażenia. Może dojść do zapalenia płuc, mięśnia sercowego, siatkówki, czy mózgu. W przypadku pacjentów z głębokim niedoborem odporności podobne objawy mogą być spowodowane przez inne zakażenia, dlatego konieczna jest diagnoza w specjalistycznym ośrodku.

Toksoplazmoza wrodzona stanowi osobne zagadnienie. Zakażenie płodu może nastąpić, gdy kobieta w ciąży zostanie zarażona (prawdopodobnie także kilka miesięcy przed zajściem w ciążę). Toksoplazmoza wrodzona dotyczy jednej konkretnej ciąży. Wyjątkowo, zakażenie płodu może nastąpić w przypadku reaktywacji starego zakażenia u kobiety ciężarnej z głębokim niedoborem odporności, np. AIDS.

Ciekawą formą toksoplazmozy jest toksoplazmoza oczna. Może być wynikiem zakażenia wrodzonego lub nabytego. Charakteryzuje się obecnością ogniska zapalnego w siatkówce/naczyniówce oka, prowadzącego do powstania blizny. Obecność tej zmiany, w zależności od jej rozmiaru i lokalizacji, może wpłynąć na zdolność widzenia, spowodować zeza, a nawet doprowadzić do utraty wzroku. Wydaje się, że toksoplazmoza oczna jest najczęściej wynikiem zakażenia wrodzonego, nawet w przypadku dzieci czy młodych dorosłych. Zmiany mogą występować w obu oczach i mają tendencję do nawrotów. Blizny pozapalne mogą być odkrywane przypadkowo, podczas gdy nowe ogniska zapalne mogą spowodować nagle pogorszenie widzenia, łzawienie, zaczerwienienie, ból oka – te objawy często prowadzą pacjentów do specjalisty okulistycznego i wykrycia zmian w oczach. Mimo że obraz zmian może wskazywać na toksoplazmozę, diagnoza wymaga potwierdzenia badaniami serologicznymi.

Kobiety ciężarne najczęściej nie przejawiają objawów zarażenia. Ryzyko przeniesienia infekcji na dziecko rośnie wraz z wiekiem ciąży, osiągając niemal 100% w ostatnich tygodniach przed porodem. Skutki zarażenia wrodzonego zależą od okresu ciąży, w którym doszło do zakażenia. Objawy są bardziej poważne, im wcześniej doszło do infekcji płodu.

Zakażenie w I trymestrze może prowadzić do poronienia lub obumarcia płodu, w II trymestrze zwykle objawia się ciężkimi symptomami, widocznymi u dziecka po urodzeniu. Częste objawy to: wodogłowie, zwapnienia wewnątrzczaszkowe i zmiany zapalne w dnie oka, ale często obserwuje się też niespecyficzne nieprawidłowości (hipotrofia wewnątrzmaciczna, żółtaczka, powiększenie wątroby i śledziony, małopłytkowość), które mogą występować także w innych zakażeniach wrodzonych.

Dzieci zarażone pod koniec ciąży zazwyczaj nie wykazują objawów po urodzeniu. Symptomy mogą się pojawić z opóźnieniem, w okresie niemowlęcym lub w późniejszych latach życia. Należą do nich: opóźnienie w rozwoju psychoruchowym, drgawki, zapalenie siatkówki/naczyniówki oka, zez, jaskra. Rozpoznanie toksoplazmozy wrodzonej postawione na oddziale noworodkowym wymaga dalszej diagnostyki, prowadzonej w wyspecjalizowanych oddziałach patologii noworodka.

W praktyce najczęściej przeprowadza się testy serologiczne, identyfikujące specyficzne przeciwciała (IgG, IgM, IgA) we krwi pacjenta, wytwarzane przez jego układ odpornościowy w odpowiedzi na infekcję. Na początku obecne są przeciwciała IgM, IgA, a następnie pojawiają się IgG. Potwierdzeniem świeżej infekcji jest obecność serokonwersji, czyli pojawienie się przeciwciał u osoby, która wcześniej ich nie posiadała. U osób z nową infekcją najczęściej stwierdza się obecność przeciwciał IgM i wysokie stężenia IgG, podczas gdy u osób z "starą" infekcją (nabytą lub wrodzoną) obserwuje się niskie stężenia IgG i brak IgM. W bardzo wczesnych fazach infekcji można zaobserwować jedynie obecność przeciwciał IgM, jednak taki wynik może być również fałszywie dodatni. Interpretacja wyników testów serologicznych bywa czasem trudna i wymaga doświadczenia. W niektórych przypadkach konieczne jest powtórzenie badań po kilku tygodniach. Ważne jest także, aby testy były wykonywane w tym samym laboratorium (preferowana jest placówka referencyjna), aby można było porównywać wyniki.

Noworodki z wrodzoną toksoplazmozą mogą wykazywać obecność przeciwciał IgG, IgM i/lub IgA, choć często jedynie wykrywa się przeciwciała IgG. Istotne jest porównanie ich stężenia z poziomem przeciwciał IgG u matki. Konieczne jest cykliczne wykonywanie badań, aby monitorować zmiany w stężeniu przeciwciał. Spadek stężenia sugeruje bierny transfer przeciwciał IgG przez łożysko, natomiast utrzymanie się lub wzrost wskazuje na zarażenie wrodzone.

Czasami przeprowadza się badanie tzw. awidności przeciwciał IgG. Wysoka awidność świadczy o infekcji, która miała miejsce co najmniej 20 tygodni wcześniej. Taki wynik u kobiety w pierwszym trymestrze ciąży sugeruje infekcję sprzed zajścia w ciążę. Niska awidność jest nieprzekonująca, ponieważ może utrzymywać się przez miesiące.

W określonych przypadkach wykorzystuje się również metodę PCR do wykrywania materiału genetycznego pierwotniaka . Przy użyciu PCR można badać płyn owodniowy pobrany podczas amniopunkcji (w przypadku diagnozy nowej infekcji u kobiety w ciąży), płyn mózgowo-rdzeniowy (w przypadku zapalenia mózgu) lub rzadziej płyn z komory przedniej oka (jeśli podejrzewa się toksoplazmozę oczną).

Należy pamiętać, że żadne preparaty farmaceutyczne nie mają wpływu na cysty tkankowe i nie jest możliwe całkowite wyleczenie toksoplazmozy. Leki używane w terapii zabijają formy pierwotniaka w początkowej fazie zakażenia nabytego, w przypadku zakażenia wrodzonego oraz w reaktywacji u osób z niedoborem odporności.

Terapia toksoplazmozy obejmuje stosowanie różnych leków, m.in. pirymetaminę z sulfasalazyną, pirymetaminę z sulfadoksyną, kotrimoksazol, spiramycynę, klindamycynę, azytromycynę oraz atowakwon. W przypadku leczenia pirymetaminą z sulfasalazyną lub sulfadoksyną, zaleca się stosowanie kwasu foliowego oraz monitorowanie morfologii krwi i aktywności enzymów wątrobowych.

Środki zapobiegawcze przed toksoplazmozą obejmują unikanie spożywania surowego mięsa oraz owoców i warzyw niemytych. Po kontakcie z surowym mięsem, ważne jest dokładne umycie rąk, noża i deski do krojenia. Podczas prac w ziemi potencjalnie zanieczyszczonej odchodami kotów (np. przy działce, w ogrodzie) oraz podczas sprzątania kuwet kocich, zaleca się noszenie rękawiczek, które należy ponownie opłukać przed zdjęciem. Posiadanie kota nie niesie bezpośredniego ryzyka zakażenia, ponieważ oocysty nie są zakaźne bezpośrednio po wydaleniu. Codzienne usuwanie odchodów kota z kuwety zapobiega dojrzewaniu oocyst. Ważne jest unikanie zakażenia szczególnie w przypadku kobiet ciężarnych, które nie miały kontaktu z patogenem. Badanie serologiczne w kierunku toksoplazmozy powinno być wykonane przed planowaną ciążą. W przypadku wyniku wskazującego na wcześniejsze zakażenie, nie ma konieczności powtarzania badań w ciąży. Natomiast w przypadku wyniku ujemnego, zaleca się regularne wykonywanie badań w ciąży oraz odpowiednie postępowanie, takie jak leczenie, badania ultrasonograficzne płodu, czy amniopunkcja, w przypadku serokonwersji.