Witamina B12, zwana również kobalaminą, to jedna z witamin rozpuszczalnych w wodzie. Podobnie jak inne witaminy, jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu i powinna być regularnie dostarczana z pożywieniem. Witamina B12 składa się z grupy związków zwanych korynoidami, które zawierają pierścień koryny. Metylokobalamina, hydroksykobalamina i deoksyadenozylokobalamina są aktywnymi biologicznie związkami z tej grupy.

Z kolei syntetyczna forma kobalaminy, cyjanokobalamina, jest używana jako składnik suplementów diety i preparatów do podskórnego podawania w leczeniu anemii złośliwej.

Witamina B12 jest konieczna do właściwego przebiegu produkcji czerwonych krwinek w szpiku kostnym oraz do właściwego funkcjonowania układu nerwowego. Uczestniczy ona w przewodnictwie nerwowym i tworzeniu osłonki mielinowej. Dodatkowo, witamina ta bierze udział w przemianach lipidów i węglowodanów.

Niedobory witaminy B12 często wiążą się z podwyższonym poziomem homocysteiny, która jest istotnym czynnikiem ryzyka dla chorób układu sercowo-naczyniowego.

W diecie można znaleźć kobalaminę wyłącznie w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, ryby, jaja, nabiał, podroby oraz skorupiaki. Rośliny mogą zawierać niewielkie ilości witaminy B12, ale głównie dzięki bakteriom zdolnym do jej syntezy, co nie czyni ich dobrym źródłem tej witaminy. Istnieją także napoje roślinne wzbogacane kobalaminą, dostępne na rynku, które stanowią dobre źródło tej witaminy dla wegetarian i wegan.

Wiele informacji w Internecie sugeruje, że wodorosty, drożdże i kiszonki są źródłem witaminy B12, jednak jest to nieprawda. Produkty te zawierają nieaktywne analogi tej witaminy, które mogą nawet blokować wchłanianie aktywnych form witaminy B12. Dlatego nie są one alternatywnym źródłem tej witaminy dla osób niejedzących mięsa.

Słyszy się również, że mikrobiota jelitowa może syntetyzować witaminę B12, co jest prawdą, ale zachodzi to w częściach jelit, gdzie nie jest możliwe wchłanianie tej witaminy.

Przyswajanie witaminy B12 z różnych produktów zwierzęcych jest różne i wynosi od 20% do 90%. Przyjmuje się, że u zdrowych dorosłych osób około 50% tej witaminy zostaje wchłonięte z diety.

Przyswajanie witaminy B12 jest skomplikowanym procesem. Witamina ta w produktach pochodzenia zwierzęcego jest związana z białkami. Po dostaniu się do żołądka, w wyniku działania pepsyny, kobalamina zostaje uwolniona. Następnie łączy się z glikoproteiną P, która jest wydzielana przez komórki błony śluzowej żołądka. Kolejnym krokiem jest rozpad tych kompleksów pod wpływem enzymów trzustki.

Następnie następuje połączenie kobalaminy z czynnikiem wewnętrznym, znanym jako czynnik IF lub czynnik Castle’a, wydzielanym przez komórki okładzinowe błony śluzowej żołądka. Cały ten proces zachodzi w jelicie cienkim.

Ostatecznie kobalamina jest absorbowana w dolnej części jelita krętego. Aby to miało miejsce, receptory muszą ją uwolnić od połączenia z czynnikiem IF.

Po uwolnieniu, witamina jest transportowana przez naczynia włosowate kosmków jelitowych do krwiobiegu. W osoczu, kobalamina jest związana z określonymi białkami. Na przykład, transkobalamina II jest białkiem transportującym tę witaminę do wątroby, gdzie jest magazynowana.

Zapotrzebowanie na witaminę B12 jest różne i zależy od wielu czynników, takich jak wiek i stan zdrowia. U zdrowych osób dorosłych średnia zawartość kobalaminy w organizmie wynosi 2-3 mg.

Zgodnie z obowiązującymi normami w Polsce z 2020 roku zalecane spożycie kobalaminy u dorosłych wynosi 2,4 µg/dzień. Dla kobiet w ciąży jest nieco wyższe i wynosi 2,6 µg/dzień, a dla kobiet karmiących 2,8 µg/dzień.

Stężenie witaminy B12 pozostaje długo na poziomie normy, a objawy kliniczne niedoboru występują zazwyczaj po wielu latach braku spożywania jej w diecie lub od momentu wystąpienia problemów z wchłanianiem. Osoby zdrowe mają zapasy o około 3-5 mg, co wystarcza na 3-5 lat. Uważa się, że nieprawidłowości w układzie krwiotwórczym i neurologicznym pojawiają się przy utracie około 90% zapasów tej witaminy przechowywanej w wątrobie.

Przyczyny łagodnego lub umiarkowanego niedoboru witaminy B12

1. Problemy z wchłanianiem
• łagodne nieautoimmunologiczne przewlekłe zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka
• przyjmowanie metforminy
• leki hamujące wydzielanie kwasu solnego
• przewlekłe zapalenie trzustki
• zakażenie bruzdogłowcem szerokim
2. Weganizm lub wegetarianizm
3. Niedożywienie
4. Alkoholizm

Przyczyny ciężkiego niedoboru witaminy B12

1. Problemy z wchłanianiem (spowodowane nieprawidłowościami czynnika wewnętrznego Castle’a (IF) lub receptora dla wchłaniania kompleksu IF-B12 w jelicie krętym)
• niedokrwistość Addisona i Biermera
• stan po gastrektomii, po operacjach bariatrycznych
• stan po resekcji jelita krętego
• zapalenie błony śluzowej żołądka wywołane przez Helicobacter pylori
• choroba Leśniowskiego i Crohna
• zespół Zollingera i Ellisona
• zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO)
2. Wrodzone
• zespół Imerslund i Gräsbecka
• wrodzony niedobór czynnika wewnętrznego Castle’a
• niedobór transkobalaminy
3. Tlenek azotu stosowany w anestezjologii

Typowe objawy związane z niedoborem witaminy B12 dotyczą głównie zaburzeń krwiotwórczych, układu pokarmowego, problemów neurologicznych i psychiatrycznych.

Objawem charakterystycznym dla braku witaminy B12 jest niedokrwistość megaloblastyczna.

W przypadku układu pokarmowego mogą wystąpić: zaburzenia smaku, utrata apetytu, pieczenie języka, nudności, zaparcia i biegunka.

Objawy neurologiczne niedoboru witaminy B12 obejmują: mrowienie w rękach i stopach, drętwienie kończyn, utratę czucia wibracji, niestabilność chodu oraz osłabienie wzroku.

Brak witaminy B12 może także prowadzić do objawów psychiatrycznych, takich jak zespół otępienny, zaburzenia pamięci, zmiany nastroju, apatia, depresja oraz stany urojeniowe.

Wpływ nadmiaru witaminy B12 na zdrowie nie został dotychczas zaobserwowany, ponieważ organizm posiada mechanizmy obronne, które pomagają w regulacji ilości tej witaminy. Nadmiar witaminy B12 jest wydalany z organizmu, jeśli przekroczona zostanie zdolność jej wiązania we krwi.

Jednakże hiperwitaminoza związana z witaminą B12 jest rzadka i może świadczyć o istnieniu poważnej choroby. Zazwyczaj obserwuje się ją w przypadkach takich jak:

• nagłej niewydolności nerek
• chorób wątroby
• w przypadku chorób nowotworowych układu krwiotwórczego
• w przypadku pewnych złośliwych nowotworów

Jedno z norweskich badań z randomizacją sugeruje, że zażywanie suplementów witaminy B12 i kwasu foliowego może zwiększać ryzyko raka płuc. Podobnie, badania kohortowe przeprowadzone w ramach badania VITAL wykazały, że regularne spożywanie dużych dawek witaminy B12 (powyżej 55 µg/dzień) i B6 (więcej niż 20 mg/dzień) jako pojedyncze suplementy przez okres dłuższy niż 10 lat wiązało się z 30%-40% większym ryzykiem zachorowania na raka płuc u mężczyzn.

Badanie witaminy B12 we krwi jest niewystarczająco czułe, dlatego nie można zupełnie wykluczyć jej niedoboru, nawet jeśli stężenie znajduje się na dolnym końcu zakresu referencyjnego. Dotychczas żaden test nie został uznany za idealne narzędzie diagnostyczne.

W związku z tym, do oceny niedoboru witaminy B12 najczęściej stosuje się oznaczenie jej stężenia we krwi jednocześnie z innymi parametrami, takimi jak homocysteina, kwas metylomalonowy lub holotranskobalamina. Ze względu na dostępność i koszty, najczęściej wybieraną metodą jest oznaczenie witaminy B12 wraz z homocysteiną.

W przypadku oceny efektywności uzupełniania niedoborów witaminy B12, zarówno preparaty do podjęzyka, jak i do jelita zawierające cyjanokobalaminę są podobnie skuteczne. Natomiast uzupełnienie metylokobalaminą i adenozylokobalaminą może wymagać większych ilości niż w przypadku cyjanokobalaminy.

Podawanie witaminy B12 domięśniowo to jedna z metod radzenia sobie z niedoborami tej witaminy. Najczęściej rozpoczyna się od intensywnego uzupełniania niedoborów poprzez częstsze iniekcje, aby przejść później do rzadszych dawek. Czasami konieczne jest stosowanie suplementacji witaminą B12 do końca życia.

Diety wegetariańskie, a zwłaszcza dieta wegańska, zazwyczaj wymagają regularnej suplementacji witaminy B12. Badania potwierdzają niższe stężenie tej witaminy w obu tych grupach.

Oszacowano, że zapasy tkankowe tej witaminy mogą wystarczyć na 3–5 lat, jednak ilość zapasów może się różnić w zależności od osoby, a objawy niedoboru mogą pojawić się nawet przed upływem tego czasu. Dlatego też zaleca się szybkie wprowadzenie suplementacji witaminą B12 u osób na diecie wegańskiej i wegetariańskiej.

Zgodnie z polskimi normami opracowanymi w 2020 roku, zalecane dzienne spożycie witaminy B12 dla dorosłych wynosi 2,4 µg. Obecnie nie ma odrębnych zaleceń dla wegan i wegetarian, ale w celu dostarczenia tej ilości proponuje się suplementację w następujących dawkach:

• 50–100 µg/dzień,
• 1000 µg dwa razy w tygodniu,
• 2000 µg raz w tygodniu.