Toksoplazmoza to choroba pasożytnicza wywołana przez pierwotniaka Toxoplasma gondii. Pasożyt jest rozprzestrzeniany przez koty, które wydalają go wraz z kałem, a pierwotniaki mogą przetrwać w glebie przez wiele miesięcy. Ludzie i zwierzęta mogą zarazić się przez zanieczyszczoną ziemię i wodę. Najczęstsza droga zarażenia dla ludzi to spożycie surowego lub niedogotowanego mięsa, surowego mleka, niemytych warzyw i owoców, oraz nieprzegotowanej wody. Zarazić się można również poprzez przetoczenie zarażonej krwi lub przeszczepienie narządu od zarażonego dawcy. Organizm zarażonej osoby zazwyczaj broni się sam, wytwarzając przeciwciała, które zwalczają pasożyta w tkankach. Jednak u osób z zaburzeniami odpornościowymi oraz u dzieci zarażenie wrodzone może być śmiertelne. Zarażenie nie zawsze prowadzi do rozwoju choroby, a tylko wtedy gdy wystąpią objawy. Istnieje różnica między zarażeniem nabytym, dotykającym niemal połowę ludzi na świecie, a wrodzonym, które jest rzadsze.

Toksoplazmoza to jedna z najczęstszych chorób pasożytniczych występujących u ludzi. Zarażenie występuje głównie w krajach o ciepłym, wilgotnym klimacie, wśród osób żyjących w złych warunkach bytowych i higienicznych, oraz na terenach z dużą populacją kotów.

Liczba zarażonych na całym świecie sięga około pół miliarda, jednak odsetek zakażeń jest różny w zależności od kraju, wahając się od kilku do kilkudziesięciu procent. We Francji, gdzie popularne jest spożywanie półsurowego mięsa, odsetek zarażonych dochodzi nawet do 70-80%. W Polsce szacuje się, że odsetek zarażonych wynosi 40-50% populacji, natomiast wrodzone zakażenia wahają się od 0,1 do 1%.

Przeważnie (około 90%) zarażenie przebiega bez widocznych objawów. U niektórych osób mogą pojawić się symptomy przypominające grypę, takie jak: pogorszone samopoczucie, bóle głowy, bóle stawów i mięśni, podwyższona temperatura ciała, ból gardła. Najczęstszym objawem toksoplazmozy jest niewielkie powiększenie węzłów chłonnych, głównie szyjnych, które może utrzymywać się przez długi czas. Pasożyty mogą rozprzestrzeniać się po całym ciele, co może prowadzić do zapalenia mięśnia sercowego, siatkówki, wątroby, jelit, mięśni czy mózgu.

Specyficzną postacią choroby jest tzw. zespół mononukleozopodobny, objawiający się gorączką, powiększeniem węzłów chłonnych, wątroby, śledziony oraz zapaleniem gardła. Większość przypadków ustępuje samoistnie bez konieczności leczenia.

Odrębnym problemem jest zarażenie wrodzone, które wynika z pierwotnego zakażenia kobiety w ciąży. Około 30–50% płodów ulega zarażeniu. Większość zarażonych noworodków (90%) nie wykazuje żadnych objawów. Tylko 10% ma symptomy, głównie związane z oczami i układem nerwowym, takie jak: zapalenie siatkówki, wodogłowie oraz zwapnienia w mózgu. Skutkiem zarażenia wrodzonego mogą być problemy neurologiczne (mózgowe porażenie dziecięce, padaczka, upośledzenie umysłowe) oraz okulistyczne (zez, oczopląs, niedowidzenie, ślepota). Objawy mogą pojawić się nawet po latach, również u dzieci, które pierwotnie nie miały objawów w okresie noworodkowym czy niemowlęcym.

Jeśli zauważysz powiększenie węzłów chłonnych, które jest najczęstszym symptomem toksoplazmozy nabytej, powinieneś udać się do lekarza. Podobnie, jeśli wystąpią objawy ogólne, takie jak gorączka, zapalenie gardła, bóle stawowo-mięśniowe, lub objawy narządowe, jak zaburzenia widzenia, zaburzenia rytmu serca, ból brzucha, również powinieneś skonsultować się z lekarzem. W przypadku zarażenia wrodzonego należy udać się do lekarza nawet jeśli dziecko nie wykazuje żadnych objawów choroby, a infekcja została wykryta przypadkowo. Bardzo ważne jest także, aby rodzice zgłosili się z dzieckiem do lekarza, jeśli pojawią się objawy neurologiczne (nieprawidłowe napięcie mięśniowe, asymetria ułożenia, drgawki, opóźniony rozwój ruchowy, nieprawidłowy obwód głowy) lub okulistyczne (zez, różne wielkości gałek ocznych, zwężenie szpary powiekowej, zmętnienie oka).

Rozpoznanie toksoplazmozy jest często trudne i czasochłonne. Konieczność różnicowania objawów prowadzi do przeprowadzenia licznych badań diagnostycznych. Powiększenie węzłów chłonnych szyjnych może być spowodowane reakcją zapalną, ale także procesami rozrostowymi. Zazwyczaj podjęcie próby leczenia antybiotykiem następuje przed poszerzeniem diagnostyki. Badanie ultrasonograficzne węzłów chłonnych jest często wykonywane.

W Polsce diagnoza toksoplazmozy zazwyczaj jest ustalana po badaniu krwi i wykryciu przeciwciał przeciwtoksoplazmowych. W przypadku objawów przeziębienia rzadko wykonywane są badania toksoplazmozy na tym etapie. Przeważnie stosuje się leczenie objawowe lub antybiotyki. Badanie serologiczne wykonuje się raczej na końcu diagnostyki u pacjentów z objawami narządowymi.

Rozpoznanie toksoplazmozy wrodzonej jest trudne, ponieważ większość noworodków nie ma objawów choroby. Badanie w kierunku toksoplazmozy wykonywane jest u noworodków z objawami infekcji wewnątrzmacicznej oraz u dzieci z objawami neurologicznymi i odchyleniami w badaniach USG mózgu. Choć dostępne są techniki umożliwiające identyfikację pasożyta, są one rzadko stosowane z powodu ograniczonej dostępności, wysokich kosztów i czasochłonności.

Każde noworodek i niemowlę z potwierdzonym zarażeniem wrodzonym wymaga leczenia. Terapia trwa długo – zazwyczaj do pierwszego roku życia, a czasem nawet dłużej. U osób z prawidłową odpornością zarażonych nabywczo zazwyczaj nie stosuje się leczenia, chyba że występują zmiany narządowe; długość terapii może być zróżnicowana, ale najczęściej trwa kilka tygodni. Koniecznością leczenia jest czynne zapalenie siatkówki naczyniówki oka. U pacjentów z zaburzeniami odporności konieczne jest zastosowanie leczenia przeciwpasożytniczego, a następnie długoterminowej profilaktyki lekowej. Terapię należy prowadzić w wyspecjalizowanych placówkach. Leki stosowane w leczeniu toksoplazmozy nie eliminują pierwotniaka, ale hamują jego namnażanie.

Nie można całkowicie pozbyć się pasożyta z organizmu zainfekowanego człowieka. Poprzez specyficzne leczenie można jedynie zahamować rozwój pierwotniaka i złagodzić objawy.

Z obniżoną odpornością, na przykład podczas ciężkiej choroby (nowotwór, zakażenie HIV) lub przy stosowaniu leków immunosupresyjnych, pasożyty mogą się aktywować i spowodować nawrót, zazwyczaj objawia się to zapaleniem siatkówki. W takim przypadku konieczne staje się ponowne podjęcie leczenia przeciwpasożytniczego. U osób cierpiących na niedobory odporności nawroty zazwyczaj dotyczą ośrodkowego układu nerwowego lub narządu wzroku; w skrajnych sytuacjach mogą nawet prowadzić do zgonu.

W przypadku braku objawów zakażenia nabytego zwykle nie jest konieczne dalsze monitorowanie medyczne. Natomiast w przypadku wystąpienia objawów, takich jak zapalenie siatkówki, mięśnia sercowego, czy przewodu pokarmowego, lekarz specjalista ustala harmonogram wizyt kontrolnych i testów diagnostycznych. Osoby chore z niedoborami odporności wymagają systematycznego leczenia farmakologicznego oraz regularnego nadzoru lekarskiego. Nawet w przypadku zakażenia wrodzonego zaleca się długotrwały nadzór specjalistyczny, obejmujący opiekę pediatryczną, okulistyczną, neurologiczną, rehabilitacyjną, psychologiczną, logopedyczną oraz audiologiczną. Ze względu na ryzyko nawrotu zapalenia siatkówki, nadzór okulistyczny powinien być ciągły, nawet po latach od zakażenia.

Podstawą jest odpowiednie postępowanie dietetyczno-higieniczne. Należy spożywać jedynie gotowane mięso, pamiętając, że można się zarazić również, „próbując” farsz z surowego mięsa. Konieczne jest mycie rąk, zwłaszcza po kontakcie z ziemią oraz mycie produktów żywnościowych spożywanych na surowo (owoce, warzywa), picie przegotowanej lub butelkowanej wody, gotowanego mleka. Koty powinny być karmione gotową karmą. Piaskownice dla dzieci należy chronić przed dostępem kotów. Edukacja jest szczególnie polecana kobietom w wieku prokreacyjnym. Zaleca się kobietom wykonywanie badań serologicznych przed zajściem w ciążę w celu zbadania ich odporności przeciwtoksoplazmowej. Kobiety, które wcześniej nie zetknęły się z pasożytem i nie wytworzyły swoistych przeciwciał, są bowiem zagrożone zarażeniem i powinny w sposób rygorystyczny przestrzegać wymienionych zaleceń oraz wykonywać regularne badania serologiczne w ciąży, aby wykryć ewentualne zarażenie i natychmiast zastosować leczenie.