Udar w mózgu polega na obumarciu fragmentu tej struktury z powodu braku dopływu krwi do tkanki mózgowej. Istnieją dwa główne rodzaje udaru: niedokrwienny i krwotoczny.

Udar niedokrwienny (ok. 80% przypadków udaru mózgu) występuje, gdy tętnica zaopatrująca pewną część mózgu w krew zostaje zablokowana lub przepływ krwi jest niewystarczający. Najczęstszą przyczyną zablokowania tętnicy jest miażdżyca, która stopniowo zmniejsza światło tętnicy. Inne przyczyny to zatory, które mogą powstać w różnych miejscach.

Udar krwotoczny (ok. 20% przypadków) występuje, gdy ściana tętnicy mózgowej pęka i krew wylewa się poza naczynie, powodując zablokowanie dopływu krwi. Istnieją dwa rodzaje udarów krwotocznych: śródmózgowe i podpajęczynówkowe. Najczęstszą przyczyną krwotoku śródmózgowego jest nadciśnienie tętnicze.

W krajach rozwiniętych co roku udar mózgu dotyka 2 na 1000 ludzi ogółem, jednak aż 10 na 1000 osób powyżej 65. roku życia. Udary niedokrwienne występują głównie u osób starszych, podczas gdy udary krwotoczne zdarzają się często w młodym wieku, jeśli wynikają z wad budowy ściany tętnic.

Objawy udaru zależą od obszaru uszkodzenia mózgu. Jeśli tętnica doprowadzająca krew do niewielkiego obszaru zostanie zatkana, to objawy mogą być niewielkie. Jednak jeśli obszar ten zawiera potrzebne struktury życiowe, to skutki niedotlenienia mogą być poważne.

Najczęstsze symptomy udaru to:

• osłabienie mięśni twarzy, widoczne np. poprzez opadnięty kącik ust po jednej stronie;
• osłabienie lub niedowład kończyny górnej lub dolnej, po tej samej stronie ciała (ale przeciwnie do obszaru udaru); chory ma problemy z poruszaniem kończyną, a w skrajnych przypadkach nie jest w stanie wykonywać ruchów; czasami wraz z tym odczuwa drętwienie połowy ciała lub obszaru na jednej stronie;
• zaburzenia widzenia, takie jak podwójne widzenie, ograniczone pole widzenia, a nawet całkowita utrata wzroku (częściej w jednym oku);
• osłabienie mięśni języka i gardła, co objawia się trudnościami w przełykaniu i mówieniu; chory może dusić się podczas jedzenia, a jego mowa staje się niewyraźna i trudna do zrozumienia;
• zaburzenia równowagi i koordynacji ruchów – ruchy stają się niesprawne, chory potyka się, upuszcza przedmioty, ma trudności z ubieraniem się;
• gwałtowny, intensywny ból głowy – szczególnie w przypadku krwotoku podpajęczynówkowego;
• zaburzenia lub utrata świadomości – rozległy udar może powodować senność, trudność w wybudzeniu, nieskładną mowę, dezorientację, a nawet utratę przytomności.

Objawy mogą się nasilać, ustępować, a potem powracać w ciągu kilku lub kilkunastu godzin. Jeśli znikną całkowicie przed 24 godzinami, diagnozuje się napad przemijającego niedotlenienia mózgu.

Lekarz identyfikuje udar mózgu na podstawie zaobserwowanych symptomów oraz wyników badań obrazowych, takich jak tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny głowy. Szybkie przeprowadzenie tomografii komputerowej pozwala rozróżnić rodzaj udaru (niedokrwienny czy krwotoczny) oraz zidentyfikować inne istotne zmiany, takie jak obrzęk mózgu. W początkowej fazie udaru trudno określić rozmiar uszkodzonego obszaru mózgu, jednak późniejsze badania obrazowe pozwalają na dokładniejszą ocenę. Dodatkowo, wykonuje się inne badania, takie jak ultrasonografia tętnic szyjnych, echokardiografia, arteriografia tętnic mózgowych oraz badania krwi, aby ustalić przyczynę udaru mózgu.

Początkowe leczenie ma na celu zabezpieczenie fundamentalnych funkcji życiowych. Specjalista może zdecydować na przykład o podaniu kroplówki (do podawania leków lub uzupełniania płynów i substancji odżywczych), dostarczeniu tlenu do oddychania przez maskę (dla zwiększenia dopływu tlenu do mózgu) lub podłączeniu respiratora, czyli urządzenia wspomagającego oddychanie (w przypadku trudności z oddychaniem).

Jeśli od momentu udaru (pojawienia się pierwszych objawów) minęło mniej niż 3 godziny (a w szczególnych przypadkach nawet do 6 godzin), istnieje możliwość zastosowania tkankowego aktywatora plazminogenu (tPA, alteplazy) – substancji rozpuszczającej zakrzep zatykający tętnicę. Jednak takie leczenie prowadzi do osłabienia ogólnej krzepliwości krwi i niesie ryzyko wystąpienia krwawienia. Jest stosowane jedynie u pacjentów z udarem niedokrwiennym. Alteplazy nie mogą być stosowane w przypadku udaru krwotocznego ani u osób, które niedawno przeszły operację (może dojść do krwotoku z rany).

Jeśli tętnica pozostaje zatkana przez dłuższy czas, niedotlenione komórki mózgu ulegają nieodwracalnym zmianom i obumierają. Wtedy leczenie tkankowym aktywatorem plazminogenu przestaje być skuteczne. Ważne jest, aby pamiętać, że początek udaru jest określany jako ostatni moment, gdy pacjent na pewno był zdrowy (czyli nie miał objawów udaru). Ponieważ około jednej trzeciej udarów występuje w nocy, gdy pacjent zauważa objawy dopiero po przebudzeniu, często jest już za późno na podjęcie leczenia tkankowym aktywatorem plazminogenu (wiadomo tylko, że pacjent był zdrowy poprzedniego dnia przed pójściem spać).

Jeśli pacjent nie otrzymał alteplazów, lekarz zazwyczaj przepisuje aspirynę (kwas acetylosalicylowy) lub czasami heparynę.

W przypadku udaru krwotocznego nie stosuje się wymienionych wyżej leków. Jeśli krwawienie spowodowało niebezpieczny wzrost ciśnienia wewnątrz czaszki, może być konieczny zabieg neurochirurgiczny. Jeśli naczyniak mózgu jest przyczyną krwawienia, czasami wykonuje się zabieg wewnątrznaczyniowy.

Nie ma potwierdzenia skuteczności tzw. leków neuroprotekcyjnych w leczeniu udaru mózgu, dlatego nie ma uzasadnienia dla ich stosowania.

Po ustabilizowaniu stanu pacjenta konieczna jest odpowiednia opieka – w zależności od obecnych zaburzeń neurologicznych, na przykład odpowiednie żywienie, zapobieganie odleżynom – oraz intensywna rehabilitacja. Te działania mają kluczowe znaczenie w ograniczeniu konsekwencji udaru mózgu. W początkowym okresie, gdy pacjent jest nieprzytomny lub ma porażone kończyny, rehabilitacja polega na właściwym położeniu ciała w celu uniknięcia odleżyn i przykurczów. W miarę poprawy stanu pacjenta program rehabilitacyjny zostaje stopniowo rozszerzany o ćwiczenia fizyczne i zabiegi fizjoterapeutyczne, poprawiające sprawność ruchową i ogólne samopoczucie pacjenta. Pacjent jest przygotowywany do siedzenia i chodzenia. Osobom z niedowładem kończyn może być potrzebna nauka chodzenia z pomocą chodzika lub laski oraz ćwiczenia poprawiające sprawność palców ręki.

U niektórych pacjentów skutkiem udaru może być afazja, czyli trudności w mówieniu lub rozumieniu mowy spowodowane uszkodzeniem ośrodka mowy w mózgu. Osoba z afazją może mieć trudności z nazywaniem przedmiotów, zapamiętywaniem imion znajomych lub budowaniem zdań. Pomaga im logopeda.

Rozpoczęte w ostrym okresie udaru leczenie rehabilitacyjne może być kontynuowane na specjalistycznym oddziale rehabilitacji neurologicznej. Celem pobytu na takim oddziale jest między innymi terapia zajęciami, nauka codziennego funkcjonowania oraz przygotowanie do powrotu do pracy mimo możliwych ograniczeń neurologicznych pozostałych po udarze. Psychoterapia pomaga w pokonywaniu trudności emocjonalnych. Pomocną dłoń oferują także organizacje pacjentów.

Osoba cierpiąca na udar niedokrwienny, która została odpowiednio leczona alteplazą w odpowiednim czasie, ma dużą szansę na całkowite ustąpienie zaburzeń neurologicznych. U większości osób, które doświadczyły udaru mózgu, zaburzenia neurologiczne częściowo ustępują z upływem czasu, ale zazwyczaj nie całkowicie. Komórki mózgu, które zmarły, nie zostaną już odbudowane, ale nie wszystkie niedotlenione komórki ulegają nieodwracalnemu uszkodzeniu. Niektóre z nich po przezwyciężeniu początkowego szoku wywołanego udarem są w stanie powrócić do pracy. Ponadto, dzięki plastyczności mózgu, niektóre komórki mogą przejąć część funkcji komórek, które uległy zniszczeniu. Zazwyczaj plastyczność mózgu jest większa u młodszych pacjentów. Skuteczna rehabilitacja dostosowana do indywidualnych potrzeb pacjenta jest ważnym czynnikiem w procesie odzyskiwania sprawności.

Niemniej, nawet przy najlepszej opiece medycznej około jedna trzecia osób cierpiących na udar (połowa z udarem krwotocznym) umiera, co czyni udar mózgu trzecią najczęstszą przyczyną zgonów, po nowotworach i chorobach serca. Wielu pacjentów do końca życia żyje z poważną niepełnosprawnością, często mając ograniczony kontakt z otoczeniem i wymagając stałej opieki innych osób. Najczęściej dotyczy to osób, których stan był bardzo ciężki od samego początku (na przykład w wyniku zatkania dużej tętnicy zaopatrującej duży obszar mózgu).

Po zakończeniu hospitalizacji, kontynuowana jest odpowiednia rehabilitacja. Opieka nad niepełnosprawnym pacjentem po udarze omówiona została w tekście „Opieka nad chorym w domu”.

Dodatkowo lekarz będzie dążył do wyeliminowania przyczyny udaru, aby zapobiec kolejnym zdarzeniom w przyszłości. Istotne jest skuteczne leczenie chorób zwiększających ryzyko udaru mózgu, jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, hipercholesterolemia. Terapia obejmuje odpowiednie leki, właściwą dietę, regularną aktywność fizyczną i zaprzestanie palenia tytoniu.

Jeśli nie usunięto przyczyny tworzenia skrzeplin w sercu, co stanowi zagrożenie kolejnymi zatorami mózgowymi, pacjent musi przyjmować doustne antykoagulanty do końca życia.

Jeśli zwężenie tętnicy szyjnej było przyczyną udaru, lekarz może zalecić poszerzenie zwężenia za pomocą cewnika i wszczepienie stentu w celu zapewnienia dobrego przepływu krwi. Czasami wykonuje się endarterektomię szyjną w celu przywrócenia drożności tętnicy.

Osoby po udarze niedokrwiennym lub przejściowym ataku niedokrwienia mózgu, które nie muszą przyjmować leków hamujących krzepliwość krwi, powinny zażywać leki hamujące czynność płytek krwi, takie jak aspiryna, klopidogrel lub tiklopidyna (decyzję o wyborze leku podejmuje lekarz).

Zapobieganie udarom mózgu u osób zdrowych (tzw. profilaktyka pierwotna) polega na unikaniu chorób zwiększających ryzyko udaru (takich jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, miażdżyca) oraz na szybkim wykrywaniu i skutecznym leczeniu.