Układ chłonny złożony jest z naczyń limfatycznych oraz narządów, takich jak: grasica, migdałki, grudki chłonne, węzły chłonne. Narządy te produkuje komórki zwane limfocytami, które znajdują się w chłonce (limfie) i przemieszczają się naczyniami limfatycznymi do krwi.

Włośniczki limfatyczne są ślepo zakończonymi naczyniami, które łączą się i tworzą większe naczynia. Te mniejsze i średnie naczynia łączą się z coraz większymi przewodami, które ostatecznie łączą się z żyłami, łącząc układ limfatyczny z układem krwionośnym. Powstaje w ten sposób limfa, płyn krążący w układzie limfatycznym.

Podstawową funkcją układu limfatycznego jest pobieranie i odprowadzanie płynu międzykomórkowego oraz reakcja na infekcje - w limfie znajdują się komórki układu odpornościowego.

Choroby związane z krążeniem limfatycznym mogą być wrodzone lub nabyte.

Obrzęki limfatyczne mogą być wrodzone, pasożytnicze, pozapalne, towarzyszące chorobom tkanki łącznej, idiopatyczne, jatrogenne, pourazowe, związane z przewlekłą niewydolnością żylnej, towarzyszące otyłości olbrzymiej i masywnym obrzękom tłuszczowym.

Najczęstszym zaburzeniem układu limfatycznego jest zastój chłonki. W większości przypadków dotyczy kończyn dolnych, wyjątkowo kończyn górnych, tułowia czy głowy. Podstawowym objawem jest niebolesny obrzęk, który ma charakter tzw. ciastowaty – utrzymuje się przez pewien czas po uciśnięciu skóry (można to sprawdzić, uciskając opuszkiem palca obrzęk, po oderwania palca widoczny będzie dołek po uciśnięciu). Przyczyn zastoju chłonki może być wiele. Może dojść do zahamowania jej pochłaniania, braku naczyń limfatycznych (wrodzony niedorozwój, chirurgiczne usunięcie) lub ich zablokowania. Obrzęk limfatyczny można podzielić na pierwotny i wtórny.

Pierwotny obrzęk limfatyczny powstaje najczęściej u osób, u których doszło do nieprawidłowego wykształcenia naczyń limfatycznych bądź uległy one zamknięciu. Obrzęk tego typu może występować w różnych rzadko występujących chorobach genetycznych, takich jak wrodzony obrzęk limfatyczny typu I lub II.

Wtórny obrzęk limfatyczny jest stanem nabytym, powstałym w następstwie uszkodzenia prawidłowo funkcjonującego wcześniej naczynia chłonnego. Przyczyną wtórnego obrzęku może być ostre zapalenie naczyń limfatycznych. Choroba ta powstaje w następstwie zakażenia skóry bakteriami (najczęściej paciorkowcami). Na skórze widoczne jest linijne zaczerwienienie biegnące wzdłuż zajętego naczynia limfatycznego, tzw. czerwona pręga. Zmianom towarzyszy silny ból.

Dolegliwości te ustępują wraz ze zwalczaniem infekcji bakteryjnej. Do innych przyczyn wtórnego obrzęku limfatycznego należą filarioza (zakażenie pasożytem występującym w krajach tropikalnych), przewlekłe nawracające choroby zapalne (np. róża, gruźlica), niektóre nowotwory, reumatoidalne zapalenie stawów. Obrzęk limfatyczny może też pojawić się po leczeniu operacyjnym lub radioterapii nowotworów (piersi, narządów rodnych i innych), a także po operacjach naczyniowych, po urazach, u osób z przewlekłą niewydolnością żylną (wtedy obrzęk ma charakter żylno-limfatyczny). Czasem nie udaje się znaleźć przyczyny obrzęku, który towarzyszy osobom chorym na otyłość, są to idiopatyczne wtórne obrzęki limfatyczne towarzyszące otyłości olbrzymiej i masywny obrzęk tłuszczowy. Niekiedy obrzęk limfatyczny może być objawem zajęcia węzłów chłonnych przez proces nowotworowy, jest to złośliwy obrzęk limfatyczny.

Obrzęk limfatyczny może się nasilić w okresie ciąży. U większości pacjentek zmniejsza się po porodzie do wielkości sprzed ciąży.

Dłużej utrzymujący się obrzęk prowadzi do deformacji części ciała, destrukcji naczyń limfatycznych, włóknienia i odczynowych zmian skórnych. Stan taki nazywany jest słoniowacizną.

Obrzęk limfatyczny po usunięciu węzłów chłonnych lub w wyniku zakażenia zazwyczaj rozwija się po długim okresie ukrywania się. Na początku jest miękki i podatny na nacisk, ale z czasem zazwyczaj twardnieje. U osób z uszkodzonym układem limfatycznym, zwłaszcza na kończynach bliżej tułowia niż stóp czy dłoni, obrzęk może dotyczyć jedynie części kończyny bliżej tułowia i przylegającej do niej okolicy (na przykład ramię i/lub pierś, udo i/lub zewnętrzne narządy płciowe).

Objawy charakterystyczne dla obrzęku limfatycznego kończyny dolnej to twardnienie skóry z przodu stopy i nasady drugiego palca, co uniemożliwia złożenie skóry w fałd, oraz opuchnięte palce stóp (tzw. palce kiełbaskowate). W miarę powiększania się obrzęku wzrasta ryzyko nawracających infekcji bakteryjnych skóry i tkanki podskórnej. Stopniowo może dojść do znacznego zniekształcenia zajętej kończyny (słoniowacizna), a towarzyszy temu trwałe uczucie ciężkości kończyn.

Przebieg choroby jest nieustannie postępujący i trudny do zatrzymania. Jednym z rzadkich, ale niebezpiecznych powikłań przewlekłego obrzęku limfatycznego jest rozwój nowotworu pochodzącego z naczyń limfatycznych – zwany mięsakiem limfatycznym.

Rozpoznanie obrzęku limfatycznego polega na ocenie objawów klinicznych – lekarz najpierw przeprowadza wywiad, a następnie przeprowadza badanie fizyczne dotyczące obrzęku.

W diagnostyce obrzęku limfatycznego można użyć limfoscyntygrafii, która polega na podaniu substancji podskórnie celem znalezienia jej w układzie chłonnym, a następnie przeprowadzeniu badania gammakamerą. Dodatkowo, wykonanie badań obrazowych takich jak rezonans magnetyczny (MR) lub tomografia komputerowa (TK) może być pomocne w wykluczeniu innych chorób. Badania laboratoryjne mogą również pomóc w potwierdzeniu lub wykluczeniu współistniejących schorzeń.

Wyleczenie obrzęku zależy od jego przyczyny. Gdy obrzęk jest objawem innej choroby, ustępuje po wyleczeniu tej choroby. W innych sytuacjach, np. jeśli obrzęk jest skutkiem leczenia nowotworu, leczenie może być bardziej skomplikowane. Obrzęk limfatyczny często jest chorobą przewlekłą. Dobre i regularne leczenie pomaga większości chorych zmniejszyć obrzęk i kontrolować objętość kończyny, ale wymaga noszenia specjalnych pończoch lub rękawów uciskowych oraz regularnych sesji kompleksowej terapii limfatycznej. Choć pierwotny lub wrodzony obrzęk limfatyczny może znacząco pogarszać jakość życia, nie wpływa na długość życia.

Zachować ostrożność w unikaniu czynników prowadzących do powstania obrzęku limfatycznego wtórnego.