Kaszel to naturalny mechanizm obronny, który służy do usuwania nadmiaru wydzieliny lub obcych substancji z dróg oddechowych.

Po głębokim wdechu, podczas krótkotrwałego zamknięcia krtani, następuje szybki wydech. Gwałtowne zwiększenie ciśnienia w klatce piersiowej i płucach powoduje wyrzucenie powietrza, które może usunąć cząstki z drogi oddechowej.

Kaszel może być odruchowy (bez naszej kontroli) lub wywołany świadomie. Kaszel odruchowy zaczyna się od podrażnienia receptorów kaszlowych w oskrzelach. Sygnały nerwowe są przekazywane do ośrodka kaszlu w mózgu (konkretnie w rdzeniu przedłużonym), gdzie kontrolowane jest działanie mięśni klatki piersiowej, przepony i krtani podczas kaszlu.

Ze względu na długość trwania można wyróżnić różne rodzaje kaszlu: ostry (krótszy niż 3 tygodnie), podostry (trwający od 3 do 8 tygodni) oraz przewlekły (ponad 8 tygodni).

Kaszel można także podzielić ze względu na charakter na suchy (bez odkrztuszania wydzieliny) i produktywny (mokry, z odkrztuszaniem wydzielin).

Kaszel jest najczęstszym symptomem chorób układu oddechowego.

Kaszel ostry najczęściej wynika z zakażenia wirusowego górnych dróg oddechowych, a także może być spowodowany zakażeniem bakteryjnym, chorobami alergicznymi, dostaniem się ciała obcego do dróg oddechowych, napadami astmy, zaostrzeniami przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, zapaleniem płuc i zatorowością płucną.

Kaszel podostry zazwyczaj występuje po zakażeniu wirusowym dróg oddechowych, gdy uszkodzony nabłonek dróg oddechowych się regeneruje (trwa zazwyczaj kilka tygodni).

Najczęstszym powodem kaszlu przewlekłego jest spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, które wynika z przewlekłego nieżytu nosa. Często pacjenci mają także alergię i przewlekłe zapalenie zatok przynosowych. Plwocina zazwyczaj jest śluzowa i gęsta.

Inne przyczyny kaszlu przewlekłego to astma, przyjmowanie inhibitorów konwertazy angiotensyny, palenie papierosów, POChP, refluks żołądkowo-przełykowy, zapalenie zatok przynosowych oraz przebyte zakażenie górnych dróg oddechowych.

Rzadziej wywoływane są przez nowotwór płuca, zanieczyszczenia powietrza, gruźlicę, przewlekłe choroby śródmiąższowe płuc oraz zalegające ciało obce w drogach oddechowych. Kaszel może również mieć charakter psychogenny.

W większości przypadków kaszel przewlekły ma co najmniej dwie przyczyny, a zmiana jego charakteru może być jednym z objawów raka płuca.

Lekarz podejrzewa przyczynę kaszlu na podstawie jego charakteru i wyglądu plwociny.

Kaszel suchy jest objawem zakażeń wirusowych, astmy, choroby śródmiąższowej płuc, niewydolności serca lub może być spowodowany przyjmowaniem inhibitorów konwertazy angiotensyny. Ten rodzaj kaszlu występuje u około 15% osób stosujących te leki, zazwyczaj pojawia się w ciągu pierwszego tygodnia od rozpoczęcia leczenia i ustępuje po zaprzestaniu stosowania leku, ale czasami może trwać nawet kilka tygodni.

Kaszel produktywny to kaszel z odkrztuszaniem plwociny. Inaczej nazywany jest kaszlem mokrym lub wilgotnym. Czasem trudno jest pacjentowi stwierdzić, czy ma kaszel suchy czy mokry albo występuje, np. kaszel mokry rano, a w ciągu dnia suchy.

Zobacz: Długoletni poranny przewlekły kaszel

Kaszel mokry jest wywołany najczęściej przez:

- rozstrzenie oskrzeli

- przewlekłe zapalenie oskrzeli lub przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP)

- astmę lub eozynofilowe zapalenie oskrzeli.

Plwocina może mieć różną konsystencję, kolor oraz może być odkrztuszana w różnej ilości. Cechy odkrztuszanej plwociny mogą ułatwić lekarzowi rozpoznanie przyczyny kaszlu.

Plwocina ropna (kolor zielony lub żółty) może towarzyszyć zakażeniu zatok przynosowych, oskrzeli lub płuc. Duża ilość ropnej plwociny może wskazywać na rozstrzenie oskrzeli, a gdy pojawia się nagle, może świadczyć o pęknięciu ropnia płuca do oskrzela. Ropna plwocina o nieprzyjemnym zapachu występuje zazwyczaj w zakażeniu bakteriami beztlenowymi.

Śluzowa (biaława), gęsta, lepka plwocina, która występuje najczęściej rano, może być objawem przewlekłego zapalenia oskrzeli albo przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP).

Przeźroczysta, lepka plwocina może występować u chorych na astmę. Rzadko może towarzyszyć gruczolakorakom.

Jeśli w plwocinie występują grudki i czopy, to może to świadczyć o grzybicy płuc lub mukowiscydozie.

W plwocinie mogą też występować cząstki pokarmu. Dzieje się tak u pacjentów, u których istnieją tzw. przetoki tchawiczo-przełykowe, czyli nieprawidłowe połączenia między przełykiem i tchawicą, którymi przełykany pokarm może przemieszczać się z układu pokarmowego (przełyku) do układu oddechowego (tchawicy, a dalej do oskrzeli). Cząstki pokarmu w plwocinie mogą też pojawiać się u osób z zaburzeniami połykania.

Krwista plwocina (plwocina z krwią) może towarzyszyć wielu chorobom, nie tylko układu oddechowego (np. gruźlicy), ale też układu krążenia.

Obfite odkrztuszanie plwociny podbarwionej krwią może występować w rozstrzeniach oskrzeli.

Plwocina ropna i krwista może występować w zapaleniu oskrzeli, rozstrzeniach oskrzeli, a gdy dodatkowo towarzyszy jej gorączka, może być objawem zapalenia płuc lub ropnia płuca.

Plwocina różowa, pienista może być objawem chorób serca – niewydolności lewokomorowej, zwężenia zastawki mitralnej.

Odpluwanie samej krwi może być objawem nowotworów płuc, nieprawidłowości dotyczących unaczynienia płuc (tzw. malformacje tętniczo-żylne) lub zatorowości płucnej. Zobacz więcej: Krwioplucie

Zobacz więcej

• Odkrztuszanie wydzieliny z krwią z dróg oddechowych
• Krwioplucie (plucie krwią) - przyczyny i postępowanie

Należy jednak pamiętać, że powyższe informacje mają charakter orientacyjny. Pełna ocena kaszlu przewlekłego wymaga zawsze kontaktu z lekarzem!

Kiedy kaszel staje się zagrożeniem życia i wymaga interwencji pogotowia ratunkowego? Może to być w przypadku kaszlu z odkrztuszaniem różowej, pienistej wydzieliny, któremu towarzyszy silna duszność oraz sinica, czyli zasinienie warg i skóry. Może to również być spowodowane obrzękiem płuc wynikającym z niewydolności serca. Inne sytuacje, które mogą wymagać natychmiastowej pomocy medycznej to kaszel z nasilającą się dusznością, ciężki napad astmy, zachłyśnięcie ciałem obcym, kaszel prowadzący do utraty przytomności oraz kaszel z odkrztuszaniem krwi.

Jeśli kaszel jest obciążony dodatkowymi niepokojącymi objawami, takimi jak trudności w oddychaniu, duże osłabienie, kaszel krwi czy krwioplucie, natychmiast skonsultuj się z lekarzem.

Konieczna jest również pilna konsultacja lekarska w przypadku kaszlu przewlekłego, szczególnie jeśli zmienił się jego charakter lub towarzyszą mu: krwioplucie, duszność, utrata masy ciała, problemy z połykaniem i chrypka (trwająca ponad 3 tygodnie). Palacze z niedawnym kaszlem lub zmianą w charakterze kaszlu również powinni jak najszybciej udać się na konsultację lekarską.

Leki zmniejszające kaszel

Po ustaleniu przyczyny kaszlu lekarz ma za zadanie pozbyć się jej. Leki zmniejszające kaszel (przeciwkaszlowe) powinny być stosowane wyjątkowo, głównie w przypadkach suchego, bardzo intensywnego lub uciążliwego kaszlu. Należy unikać ich przy kaszlu mokrym (produktywnym). Do leczenia kaszlu suchego stosuje się leki przeciwkaszlowe takie jak dekstrometorfan, kodeina, butamirat i lewodropropizyna, podawane doustnie w postaci syropu lub tabletek. Leki przeciwkaszlowe w niewielkich ilościach są składnikiem preparatów „na przeziębienie”.

W przypadku chorób, które charakteryzują się zaleganiem wydzieliny w drogach oddechowych (co prowadzi do produktywnego kaszlu) kaszel jest korzystny, ponieważ pomaga oczyścić drogi oddechowe. Nie należy go zatrzymywać, a wręcz przeciwnie – podejmuje się działania mające na celu zwiększenie efektywności kaszlu (większa ilość plwociny wydalanej podczas kaszlu). Główną przyczyną nieskutecznego kaszlu jest osłabienie mięśni klatki piersiowej i brzucha, dlatego kluczową rolę odgrywa rehabilitacja oddechowa, która ma na celu zwiększenie efektywności kaszlu oraz naukę efektywnego kaszlu.

Leki, które wspomagają odkrztuszanie (wykrztuśne) i rozrzedzają wydzielinę (mukolityczne), jak acetylocysteina, karbocysteina, erdosteina, ambroksol, mają znaczenie pomocnicze. Zazwyczaj są one przyjmowane doustnie (w postaci tabletek, syropów lub proszków do rozpuszczania) i mogą być również podawane drogą inhalacyjną, czyli poprzez nebulizację (roztwór leku podawany w postaci płynnej z użyciem inhalatora, tworząc aerozol).

Nawilżanie wdychanego powietrza za pomocą nawilżacza powietrza lub inhalacji soli fizjologicznej (0,9% NaCl) jest najprostszym sposobem na rozrzedzenie wydzieliny w drogach oddechowych.

Aby złagodzić objawy kaszlu, zwłaszcza podczas infekcji górnych dróg oddechowych, można sięgnąć po różne preparaty dostępne bez recepty, chociaż ich skuteczność nie jest jednoznacznie potwierdzona.

Kaszel występujący podczas infekcyjnego zapalenia dróg oddechowych, zwłaszcza u dzieci, może być łagodzony przez podanie miodu. Zaleca się podanie miodu na 30 minut przed snem, co może pomóc w łagodzeniu kaszlu nocnego. Miodowi przypisuje się także działanie przeciwbakteryjne, jednak nie powinno się go stosować u niemowląt.

Kaszel rzadko wywołuje powikłania, takie jak omdlenie, odma opłucnowa (spowodowana pęknięciem pęcherzyków płucnych i ulokowaniem się powietrza w jamie opłucnej), złamania żeber (często u osób ze zmianami chorobowymi w żebrach, np. osteoporozą lub przerzutami nowotworowymi), oraz uszkodzenie mięśni i nerwów międzyżebrowych.

Tłumienie kaszlu jest konieczne po pewnych operacjach, np. neurochirurgicznych i okulistycznych, ponieważ towarzyszące objawy kaszlu, takie jak ogólne pobudzenie i wzrost ciśnienia w klatce piersiowej, mogą prowadzić do zwiększonego ciśnienia wewnątrz czaszki i gałki ocznej.