Operacja wazektomii jest jednym z dwóch dostępnych sposobów antykoncepcji u mężczyzn, obok stosowania prezerwatywy. Polega ona na przecięciu nasieniowodów, co uniemożliwia transport plemników z najądrzy do przewodów wytryskowych podczas ejakulacji.

Nasienie składa się głównie z wydzielin produkowanych przez pęcherzyki nasienny, gruczoły opuszkowo-cewkowe oraz gruczoł krokowy. Ejakulacja u mężczyzn jest wynikiem skurczów mięśni gładkich narządów płciowych, które przemieszczają plemniki z najądrzy przez nasieniowody do przewodów wytryskowych uchodzących do cewki moczowej.

Podczas wazektomii następuje obustronne przecięcie nasieniowodów, co eliminuje plemniki w ejakulacie. Pozostałe parametry nasienia nie ulegają zmianie.

Operacja wazektomii jest prostym zabiegiem, który można wykonać ambulatoryjnie. Okres rekonwalescencji trwa kilka dni.

Najstarszą metodą operacyjną, obecnie rzadko wykonywaną, jest klasyczna wazektomia. Procedura polega na długim nacięciu moszny w linii środkowej za pomocą skalpela na długość 1,5–3 cm lub na dwóch nacięciach po obu stronach moszny, a następnie na wypreparowaniu i przecięciu nasieniowodów, a także na ich podwiązaniu. Ta metoda wiąże się z większym pooperacyjnym dyskomfortem dla pacjenta niż inne techniki, oraz pozostawia blizny na mosznie. Klasyczna wazektomia może być konieczna dla pacjentów po wcześniejszych operacjach w okolicach moszny, które mogą uniemożliwić zastosowanie mało inwazyjnych technik wazektomii.

Aktualnie najczęściej wykorzystywaną techniką jest minimalnie inwazyjna wazektomia bez użycia noża ( – NSV). Zabieg ten wykonuje się przy użyciu specjalnych narzędzi – kleszczyków w kształcie pierścieni do przezskórnego uchwycenia nasieniowodu oraz preparatora. Przed zabiegiem stosuje się miejscowe znieczulenie poprzez znieczulenie skóry moszny za pomocą odpowiedniego środka lub znieczulenie bezigłowe przy użyciu wstrzykiwacza pneumatycznego. Poprzez zastosowanie techniki trzech palców chirurg lokalizuje nasieniowód, chwyta go poprzez skórę za pomocą kleszczyków. Następnie za pomocą preparatora rozwarstwia się skórę nad nasieniowodem bez jej cięcia, tworząc ranę o wielkości poniżej 10 mm. Po uwidocznieniu nasieniowodu, przecina się go wraz z usunięciem krótkiego (ok. 3 cm) odcinka nasieniowodu. Istnieje kilka metod zabezpieczenia przeciętych końców nasieniowodu – możliwe jest podwiązanie obu końców za pomocą nici chirurgicznych, użycie klipsów chirurgicznych, skoagulowanie elektrokoagulacją lub zrolowanie i podwiązanie, co ma zmniejszyć ryzyko ponownego udrożnienia nasieniowodów. Istnieje także opcja podwiązania jednego końca nasieniowodu przy zachowaniu otwartego końca od strony jądra, co ma zmniejszyć ryzyko bólu jądra pooperacyjnego. Zabieg jest wykonywany po obu stronach moszny. Rany na mosznie nie są zszywane, a po ich zagojeniu zostają jedynie niewielki ślady na skórze.

Zazwyczaj po 1–2 dniach od zabiegu pacjent może wrócić do wykonywania pracy nie fizycznej. Aby zmniejszyć dolegliwości bólowe w okresie pooperacyjnym, powszechnie stosuje się dostępne bez recepty leki przeciwbólowe takie jak paracetamol lub ibuprofen. Dodatkowo, można stosować metody niefarmakologiczne, takie jak elewacja moszny oraz zimne okłady.

Obecny status prawny wazektomii w Polsce budzi wątpliwości. Zgodnie z przepisami prawa, osoba powodująca poważne uszkodzenia zdrowia, takie jak pozbawienie kogoś wzroku, słuchu, mowy czy zdolności płodzenia, podlega karze pozbawienia wolności. W roku 2021 Naczelna Rada Lekarska zaapelowała o bardziej jednoznaczne uregulowanie kwestii prawnych związanych z zabiegami wazektomii wykonywanymi na żądanie pacjentów i za ich zgodą. Ważne jest jednak, że wazektomia w Polsce nie zakłóca produkcji plemników w jądrach, więc pacjenci nie tracą zdolności do płodzenia potomstwa.

Po wazektomii istnieje opcja przywrócenia przejrzystości nasieniowodów, chociaż zabiegi te wykonuje się głównie w zaawansowanych klinikach, gdzie skuteczność sięga nawet 80%. Jednakże są one bardziej skomplikowane technicznie i wiążą się z wysokimi kosztami niż sama wazektomia. Istnieje również możliwość pobrania plemników bezpośrednio z jądra i przeprowadzenie zapłodnienia metodą in vitro. Warto także rozważyć zamrożenie nasienia przed zabiegiem, gdyż może ono być wykorzystane do zapłodnienia w przyszłości. Ważne jest jednak, aby podjąć decyzję o wazektomii mając na uwadze pełne pozbawienie płodności.

Wazektomia jest stosunkowo bezpiecznym zabiegiem z minimalnym ryzykiem powikłań.

Najczęstszymi komplikacjami, które występują u 1–2% pacjentów, są zakażenie w miejscu operowanym oraz powstawanie krwiaka. Dodatkowo, u 1% pacjentów po wazektomii występuje przewlekły ból jąder, który może dotyczyć jednego lub obu jąder.

Przez 2-3 miesiące po zabiegu pacjenci mogą zauważyć niewielką ilość krwi w nasieniu, co nie powinno budzić niepokoju.

U niektórych pacjentów z niezamkniętym końcem nasieniowodu od strony jądra może dojść do powstania ziarniniaka nasiennego w wyniku reakcji zapalnej, gdy plemniki wydostaną się poza światło nasieniowodu. Ziarniniak nasienny objawia się zazwyczaj jako wyczuwalne zgrubienie w miejscu przecięcia nasieniowodu, zazwyczaj nie powodując bólu, ale może ulec zakażeniu.

Nie ma jednoznacznych danych potwierdzających zwiększoną częstość zapalenia jądra po wazektomii. Zabieg nie zwiększa ryzyka raka prostaty ani raka jądra.

Nie ma dowodów na to, że wazektomia powoduje zaburzenia seksualne, takie jak zaburzenia erekcji, brak lub osłabienie orgazmu, zmniejszenie objętości nasienia i jakości ejakulacji, spadek popędu seksualnego oraz zmniejszenie doznań czuciowych w obrębie narządów płciowych.

W Polsce NFZ nie refunduje wazektomii. Zabieg można przeprowadzić w prywatnych placówkach medycznych. Koszt operacji oscyluje między około 2000 a 5000 złotych, zależnie od miejsca i metody.