Zapalenie płuc to infekcja pęcherzyków płucnych lub tkanki śródmiąższowej. Wyróżnia się zapalenie pozaszpitalne i szpitalne, związane z różnymi czynnikami etiologicznymi. Bakterią często wywołującą zapalenie płuc jest dwoinka zapalenia płuc. Rozpoznanie opiera się na objawach podmiotowych, przedmiotowych i radiologicznych. Typowe symptomy to kaszel, ropna plwocina, ból w klatce piersiowej i duszność.

Badanie fizykalne oraz badanie radiologiczne pomagają potwierdzić rozpoznanie. Leczenie zapalenia płuc zależy od przyczyny, zazwyczaj stosuje się antybiotyki przez około 7 dni. Zapalenie płuc jest chorobą powszechną, warto omówić epidemiologię obu rodzajów tego schorzenia osobno.

Ryzyko zachorowania na zapalenie płuc u pacjentów przyjętych do szpitala wynosi od 5 do 15 przypadków na 1000 hospitalizacji. Szczególnie wysokie ryzyko występuje u osób ciężko chorych oraz u pacjentów poddawanych mechanicznej wentylacji na oddziałach intensywnej terapii. U osób zainspirowanych zapaleniem płuc w wyniku mechanicznej wentylacji szacuje się na 15% w ciągu pierwszych 5 dni, 10% w kolejnych 5 dni, oraz 1% na każdy następny dzień wentylacji. Oznacza to, że pacjent będący pod respiratorem przez 2 tygodnie ma około 25% ryzyka zapalenia płuc, co oznacza jedno zachorowanie na co czwartej osobie! Wysokie ryzyko towarzyszy dwóm czynnikom:

• pacjenci pod respiratorem są zazwyczaj w bardzo ciężkim stanie, co wpływa na obniżenie ich naturalnej odporności
• wprowadzenie rurki intubacyjnej do tchawicy, konieczne podczas mechanicznej wentylacji, zakłóca naturalne mechanizmy utrzymujące dolne drogi oddechowe (tj. tchawicę i oskrzela) oraz ułatwia dostęp bakteriom.

Czynniki zwiększające ryzyko zakażenia bakteriami opornymi na leki:

• stosowanie antybiotyków w ciągu ostatnich 90 dni
• czas hospitalizacji ≥5 dni
• pobyt w szpitalu ≥2 dni w ciągu ostatnich 90 dni
• pobyt w domu opieki lub placówce opiekuńczej
• przyjmowanie leków w warunkach domowych (w tym antybiotyków)
• dializy w ciągu ostatnich 30 dni
• leczenie ran w domu
• immunosupresja lub obniżona odporność organizmu.

Roczna liczba zachorowań w Europie wynosi około 5-12 przypadków na 1000 osób, co przy przeliczeniu na populację Polski daje około 300 000 chorych rocznie. Szczególnie narażone na zachorowanie są osoby w wieku powyżej 75 lat, gdzie częstość zachorowań wynosi 34 przypadków na 1000 osób.

Czynniki ryzyka, które sprzyjają wystąpieniu choroby to między innymi podeszły wiek, palenie tytoniu, niewydolność serca, POChP, cukrzyca oraz stosowanie leków obniżających odporność. Dodatkowo zła higiena jamy ustnej, praca w warunkach narażenia na pyły metali oraz upojenie alkoholowe również mogą zwiększyć ryzyko zachorowania. Choroba zwykle występuje cały rok, ale największa zapadalność obserwowana jest zimą.

Kryteria określające diagnozę pozaszpitalnego zapalenia płuc w leczeniu ambulatoryjnym obejmują objawy ostrego zakażenia dolnych dróg oddechowych, nowe zlokalizowane objawy w badaniu fizykalnym klatki piersiowej oraz objawy ogólnoustrojowe. Potwierdzenie rozpoznania zaleca się przeprowadzić za pomocą RTG klatki piersiowej.

Pozaszpitalne zapalenie płuc u pacjentów hospitalizowanych diagnozuje się na podstawie objawów klinicznych oraz obecności niepokojących zmian na RTG klatki piersiowej. Szpitalne zapalenie płuc (SZP) definiuje się jako zapalenie płuc występujące 48 godzin po przyjęciu do szpitala u pacjenta niezintubowanego w czasie przyjęcia. Z kolei zapalenie płuc związane z mechaniczną wentylacją płuc (VAP) to zapalenie, które wystąpiło po 48 godzinach od rozpoczęcia inwazyjnej wentylacji mechanicznej.

Przyczyny zapalenia płuc różnią się w zależności od tego, czy zachodzi ono poza szpitalem czy w szpitalu, a także flora bakteryjna i jej oporność na antybiotyki mogą się różnić między różnymi placówkami medycznymi.

W przypadku szpitalnego zapalenia płuc, drobnoustroje mogą pochodzić z urządzeń medycznych, środowiska (powietrze, woda, sprzęt i odzież) oraz przenoszenia między pacjentami, personelem medycznym lub innymi chorymi.

W przypadku pozaszpitalnego zapalenia płuc, najczęstszą bakterią sprawczą jest dwoinka pneumokokowa, . Inne bakterie odpowiedzialne za tę chorobę to: , , i .

W przypadku zakażenia patogenami atypowymi, takimi jak wymienione wcześniej bakterie, objawy kliniczne mogą być nietypowe, co objawia się m.in. mniej nasilonymi objawami gorączki i obecnością objawów spoza układu oddechowego.

W przypadku pozaszpitalnego zapalenia płuc, niektóre przypadki są spowodowane także wirusami dróg oddechowych, takimi jak wirus grypy, paragrypy, koronawirusy, adenowirusy itp. W przypadku chorych z osłabionym układem odpornościowym, zapalenie płuc mogą wywoływać również inne wirusy, a także grzyby.

Nawet w przypadku 40% chorych nie udaje się ustalić konkretnego czynnika wywołującego zapalenie płuc.

Procedura terapeutyczna stosowana w przypadku zapalenia płuc to przyjmowanie antybiotyku, którego wybór zależy od decyzji lekarza. W przypadku uczulenia na antybiotyk(i) lub reakcji niepożądanych po jego zastosowaniu, lekarz powinien być o tym poinformowany. Terapia antybiotykiem w warunkach domowych, z niewieloma wyjątkami, polega na doustnym przyjmowaniu leków.

W przypadku leczenia w szpitalu, antybiotyki mogą być podawane doustnie lub dożylnie (czasami domięśniowo) w zależności od stanu pacjenta. Standardowy czas trwania stosowania antybiotyku to 7 dni, jednak w przypadku podejrzenia zakażenia drobnoustrojami atypowymi lub ciężkich infekcji, leczenie może zostać przedłużone do 14-21 dni.

Zaleca się przyjmowanie antybiotyku zgodnie z zaleceniami lekarza, starając się zachować regularne odstępy czasowe między dawkami. Informacje na temat sposobu przyjmowania leku (na czczo, przed posiłkiem, po posiłku) mogą się różnić w zależności od preparatu i należy sprawdzić to w ulotce leku.

Ponieważ antybiotyki mogą zaburzać naturalną florę jelitową, wskazane jest przyjmowanie preparatów zawierających bakterie przywracające równowagę flory jelitowej podczas terapii antybiotykowej.

Najczęstszymi działaniami niepożądanymi antybiotyków są objawy związane z przewodem pokarmowym, szczególnie biegunka, czasem także bóle brzucha, nudności i wymioty. W przypadku wystąpienia działań niepożądanych, należy skonsultować się z lekarzem w celu oceny sytuacji i ewentualnej zmiany leku. Objawy potencjalnej reakcji alergicznej, takie jak nagła duszność, zaburzenia świadomości czy zmiany skórne, wymagają natychmiastowej interwencji medycznej.

W przypadku zapalenia płuc szpitalnego, po 4 dniach od przyjęcia do szpitala, często stwierdza się związane z milionami bakterii, których działalność przeciwdziała podobnym przypadkom zapalenia płuc w środowisku pozaszpitalnym. Niektóre z tych bakterii są oporne na wiele antybiotyków, co utrudnia leczenie. Nieustające wysiłki zmierzające do eliminacji zakażeń szpitalnych są obecnie niemożliwe z uwagi na złożoność problemu.

Zapalenie płuc u pacjentów z mechaniczną wentylacją to zakażenie, które występuje po upływie 48 godzin od intubacji i rozpoczęcia wentylacji mechanicznej. Bakterie powodujące schorzenie to te same, które są odpowiedzialne za infekcje szpitalne.

Pozaszpitalne zapalenie płuc najczęściej jest spowodowane przez bakterie, które regularnie występują w drogach oddechowych ludzi. Naturalne mechanizmy obronne organizmu sprawiają, że dolne drogi oddechowe z reguły nie zawierają bakterii. Bakterie dostają się do płuc głównie przy mikroaspiracji, gdy drobinki wydzieliny są wdychane do dróg oddechowych. W sprzyjających warunkach bakterie mogą przetrwać i rozmnażać się w płucach, wywołując stan zapalny. Objawy zapalenia płuc obejmują gorączkę, kaszel z odkrztuszaniem ropnej plwociny oraz ból w klatce piersiowej. Leczenie antybiotykami prowadzi do zniszczenia bakterii, a objawy stopniowo ustępują.

Typowe badania diagnostyczne to radiogram klatki piersiowej, tomografia komputerowa, badania laboratoryjne oraz bronchoskopia. Radiogram klatki piersiowej pozwala ocenić rozległość zmian zapalnych, a badania laboratoryjne obejmują morfologię krwi oraz stężenie różnych substancji, które mogą świadczyć o stanie zapalnym. Badanie bakteriologiczne plwociny pozwala na identyfikację obecności bakterii, a posiew krwi potwierdza zakażenie. Testy wykrywające antygeny bakterii oraz testy w kierunku wirusa grypy są także wykonywane w celu dokładnej identyfikacji patogenu. Rozpoznanie zapalenia płuc opiera się na objawach klinicznych, badaniu fizykalnym oraz wynikach badań obrazowych i laboratoryjnych.

Leczenie wspomagające zapalenia płuc obejmuje odpoczynek, picie dużej ilości płynów oraz unikanie palenia papierosów. W przypadku bólu można zastosować leki przeciwbólowe. Wspomagająco można sięgnąć po preparaty ułatwiające odkrztuszanie lub leki przeciwkaszlowe, ale w większości przypadków są one niezalecane.

Zapalenie płuc u pacjentów nie wymagających hospitalizacji zazwyczaj szybko ustępuje pod wpływem skutecznej terapii antybiotykowej. Jednakże u osób, których stan jest na tyle poważny, że wymagają one hospitalizacji, prognoza nie jest tak optymistyczna. Ryzyko zgonu zależy od różnych czynników, takich jak przyczyna zapalenia płuc, jego ciężkość, obecność chorób współistniejących oraz wiek pacjenta, i może wynosić od kilku do kilkunastu procent. Szpitalne zapalenie płuc (czyli takie, które rozwija się po 4 dniach hospitalizacji) jest związane z większym ryzykiem śmiertelności, sięgającym od około 10% do 30-40% u pacjentów, u których choroba rozwija się w trakcie pobytu na oddziale intensywnej terapii.

O konieczności hospitalizacji decyduje lekarz na podstawie stanu zdrowia pacjenta oraz wyników radiogramu klatki piersiowej i dodatkowych badań. Wskazania do hospitalizacji mogą obejmować między innymi:

• niewydolność oddechową
• obustronne, rozległe zmiany zapalne w płucach
• powikłania, takie jak ropień płuc lub ropniak opłucnej
• niewydolność nerek lub wątroby
• zaburzenia świadomości
• niskie ciśnienie tętnicze.

W przypadku zapalenia płuc często dochodzi do gromadzenia się płynu w jamie opłucnej, czyli pomiędzy płucem a ścianą klatki piersiowej. Gdy płyn staje się zakażony, tworzy się tzw. ropniak opłucnej. Konieczne jest wtedy usunięcie płynu poprzez punkcję opłucnową, aby pobrac próbkę do badań. Ropniak opłucnej może być spowodowany reakcją zapalną błony opłucnowej na naciek zapalny i może zawierać bakterie, co sprawia że staje się on mętny, ropny i cuchnący. W takiej sytuacji wymagane jest wprowadzenie drenu do opłucnej, który ułatwia usuwanie ropnej treści. Antybiotyki są stosowane dłużej niż standardowo w celu wsparcia leczenia.

Tworzenie się ropnia płuca jest wynikiem zakażenia pewnymi gatunkami bakterii, co prowadzi do lokalnego zniszczenia płuca i tworzenia się jamy wypełnionej ropną treścią. Leczenie ropnia polega na długotrwałym stosowaniu odpowiednich antybiotyków. Dodatkowo, pomocna może być rehabilitacja ułatwiająca ewakuację ropnej treści z jamy ropnia, zwłaszcza drenaż ułożeniowy, który polega na specyficznych pozycjach ciała podczas leżenia.

Profilaktyka pozaszpitalnego zapalenia płuc polega na przestrzeganiu zdrowego stylu życia, unikaniu palenia tytoniu oraz dbaniu o higienę jamy ustnej. Szczepienia przeciw grypie i COVID-19 również znacząco zmniejszają ryzyko zachorowania na zapalenie płuc. Istnieją także szczepionki skierowane do osób o zwiększonym ryzyku, takich jak osoby starsze, pacjenci z chorobami przewlekłymi czy osoby z upośledzonym układem odpornościowym.

W przypadku zapobiegania szpitalnemu zapaleniu płuc, konieczne jest świadome podejście do higieny i bezpieczeństwa w placówkach medycznych. Eliminacja wszystkich bakterii z szpitala jest niemożliwa, dlatego ważne jest przestrzeganie zasad higieny, zarówno przez personel, pacjentów, jak i odwiedzających. Unikanie nadmiernego stosowania antybiotyków również pomaga w zapobieganiu rozwojowi szczepów bakterii opornych na leczenie.

Zapalenie płuc to choroba o charakterystycznym obrazie klinicznym, która była znana medycynie od dawna. Obraz kliniczny zapalenia płuc był opisywany przez lekarzy starożytnych i średniowiecznych, jednakże przyczyna choroby była nieznana.

Rozwój bakteriologii w XIX wieku doprowadził do odkrycia drobnoustrojów chorobotwórczych i wyjaśnienia źródeł wielu chorób. Ludwik Pasteur był pionierem w tej dziedzinie i w 1880 roku odkrył bakterię powodującą zapalenie płuc. George Miller Sternberg również dokonał podobnego odkrycia, nazywając bakterię na cześć Pasteura, ale później okazało się, że jest to ten sam gatunek nazywany obecnie Streptococcus pneumoniae. Odkrycie penicyliny przez Alexandra Fleminga było przełomem w leczeniu chorób bakteryjnych, w tym zapalenia płuc. Penicylina została wprowadzona do leczenia podczas II wojny światowej, ratując życie wielu żołnierzom.

Bakteria Streptococcus pneumoniae jest najczęstszą, lecz nie jedyną przyczyną zapalenia płuc. Badania prowadzone przez wiele lat doprowadziły do odkrycia wielu innych drobnoustrojów odpowiedzialnych za tę chorobę. W 1976 roku podczas zjazdu Legionu Amerykańskiego doszło do epidemii zapalenia płuc, która spowodowała śmierć 29 osób. Intensywne badania pozwoliły odkryć bakterię Legionella pneumophila, która jest powodem znaczącej liczby pozaszpitalnych zapaleń płuc. W 1981 roku zauważono wzrost zachorowań na zapalenie płuc spowodowane zakażeniem drobnoustrojem Pneumocystis jirovecii, co przyczyniło się do odkrycia AIDS. Kolejne lata przyniosły odkrycie bakterii Chlamydia pneumoniae jako jednej z częstych przyczyn zapalenia płuc.

W 2002 roku w Chinach pojawiło się nowe wirusowe zapalenie płuc, nazwane SARS, które zostało zidentyfikowane w 2003 roku. Pracownik WHO, dr Carlo Urbani, zmarł na skutek zakażenia tym wirusem, przypuszczalnie wskutek polityki Chin, polegającej na ukrywaniu informacji o epidemii. Od 2004 roku nie odnotowano nowych przypadków chorób związanych z tym wirusem. Pierwsze przypadki ciężkiego zapalenia płuc spowodowanego SARS-Cov-2 pojawiły się w Wuhan w grudniu 2019 roku. WHO ogłosiła pandemię COVID-19 11 marca 2020 roku.