W reakcji nadwrażliwości organizmu na różne czynniki może pojawić się wstrząs anafilaktyczny, który jest groźny dla życia i rozwija się bardzo szybko po kontakcie z alergenem, pokarmem, lekiem lub po użądleniu owada, takiego jak pszczoła czy osa.

Podczas wstrząsu anafilaktycznego ciśnienie krwi może znacząco spaść. Poniższa tabela przedstawia najczęstsze czynniki wywołujące anafilaksję, jednak trzeba pamiętać, że reakcja taka może pojawić się również w odpowiedzi na inne, rzadsze substancje.

Wstrząs może mieć charakter alergiczny, np. gdy osoba jest uczulona na orzeszki ziemne, bądź niealergiczny, np. w reakcji na zimno.

Najczęstszym mechanizmem powstawania wstrząsu anafilaktycznego jest uczulenie na pewien alergen, wywołujące reakcję zależną od IgE i aktywację komórek tucznych, które uwalniają różne substancje, między innymi histaminę i tryptazę, powodując objawy wstrząsu. Inne czynniki mogą też stymulować komórki tuczne i inne komórki organizmu.

W niektórych przypadkach nie udaje się ustalić przyczyny wstrząsu anafilaktycznego, który wtedy nazywany jest idiopatycznym.

Wstrząs anafilaktyczny występuje rocznie u około 1–3% populacji, częściej u młodych osób i kobiet. Głównymi przyczynami anafilaksji u dorosłych są leki (34%), pokarmy (31%) i jady owadów (20%), natomiast u dzieci pokarmy (70%), jady owadów (22%) i leki (7%). W około 30% przypadków u dorosłych i 15% przypadków u dzieci nie udaje się ustalić konkretnego powodu anafilaksji (anafilaksja idiopatyczna).

Każdy chory (a także jego bliscy czy przyjaciele) powinni być przeszkoleni w zakresie podawania adrenaliny (a nawet zasad pierwszej pomocy). Wykazano, że najważniejszym powodem śmierci z powodu wstrząsu anafilaktycznego jest opóźnienie podania adrenaliny do czasu przybycia karetki pogotowia ratunkowego. Jest to bardzo istotne, ponieważ tylko około 10% reakcji anafilaktycznych zachodzi w placówkach medycznych.

Adrenalina, która naturalnie wydziela się w naszym organizmie w sytuacji zagrożenia czy stresu, silnie go mobilizuje. Kurczy naczynia krwionośnie, dzięki czemu wzrasta ciśnienie tętnicze, zmniejsza obrzęk tkanek i zmniejsza wydzielanie substancji zapalnych z komórek tucznych, co owocuje odwróceniem skutków wstrząsu anafilaktycznego.

Postępowanie w przypadku wystąpienia anafilaksji:

1. Na początku należy szybko przerwać narażenie na czynnik, który wywołał wstrząs, na przykład usunąć żądło owada.
2. Następnie pacjent musi sobie podać sam adrenalinę domięśniowo w udo (lub podaje ją inna przeszkolona osoba).
3. Jeśli lekarz wcześniej przepisał choremu lek przeciwhistaminowy – chory powinien go przyjąć (u osób nieprzytomnych nie wolno podawać tabletek).
4. Dobrze jest ułożyć chorego w pozycji leżącej z uniesionymi nogami.
5. Po podaniu adrenaliny natychmiast wzywa się pogotowie ratunkowe (pod numerem 112 lub 999). Chory nie powinien sam jechać do szpitala samochodem, ponieważ może nagle stracić przytomność.
6. Jeśli chory jest sam, powinien upewnić się, że drzwi są otwarte, aby ratownicy mogli wejść do domu.
7. W razie zatrzymania oddechu lub krążenia osoba towarzysząca choremu powinna podjąć akcję reanimacyjną, ponieważ zwłoka w oczekiwaniu na przybycie pogotowia oznacza zgon chorego.
8. Każdy przypadek wstrząsu, nawet z niewielkimi objawami, wymaga obserwacji w szpitalu – przynajmniej 8–12 godzin. Szczególnie ciężkie objawy wymagają przyjęcia na oddział intensywnej terapii.
9. Chorzy wypisywani do domu powinni otrzymać pisemny plan w razie ponownego pojawienia się objawów wstrząsu, skierowanie na dalszą diagnostykę przyczyn wstrząsu oraz receptę na adrenalinę i inne leki.

Wstrząs anafilaktyczny jest często rozpoznawany na podstawie szybko występujących i gwałtownych objawów, które często wiążą się ze spadkiem ciśnienia krwi. Objawy te są zazwyczaj tak charakterystyczne, że nie ma wątpliwości co do rozpoznania. Jednak czasami pacjent może nie zwracać uwagi na pewne wcześniejsze objawy, takie jak swędząca wysypka po zjedzeniu jakiegoś pokarmu. Czasami wstrząs anafilaktyczny może być mylony z innymi schorzeniami, takimi jak astma oskrzelowa lub zatrucie pokarmowe. W przypadku przyjęcia wcześniejszych leków przeciwhistaminowych objawy skórne mogą nie wystąpić.

Trudności mogą natomiast sprawiać ustalenie, jaki czynnik spowodował wystąpienie wstrząsu anafilaktycznego.

Podczas gwałtownego wstrząsu zwykle nie ma czasu na pobranie krwi do badań potwierdzających podejrzenie wstrząsu. Badania te obejmują oznaczenie stężenia histaminy (należy je wykonać jak najwcześniej, do godziny od początku objawów) oraz tryptazy we krwi (poziom może być prawidłowy u osób z alergią pokarmową). Poziom tych substancji może szybko się zmieniać, co dodatkowo utrudnia diagnozę wstrząsu. Dlatego rozpoznanie opiera się głównie na obserwacji charakterystycznych objawów.

Leczenie wstrząsu polega głównie na szybkim podaniu adrenaliny. Zazwyczaj dorosłym podaje się domięśniowo 0,3–0,5 mg adrenaliny w rozcieńczeniu 1:1000 w przednio-boczną powierzchnię uda, nie przekraczając jednorazowej dawki 0,5 mg. Dawkę adrenaliny można powtarzać co 5–15 minut, jeżeli nie ma poprawy. Większość chorych osiąga poprawę po podaniu 1–2 dawek.

Inne leki, takie jak leki przeciwhistaminowe czy glikokortykosteroidy, pełnią pomocniczą rolę i pomagają w zapobieganiu narastaniu objawów. Leki przeciwhistaminowe redukują świąd skóry i wysypkę, podczas gdy glikokortykosteroidy zapobiegają nawrotowi objawów wstrząsu anafilaktycznego. W przypadku duszności spowodowanej skurczem oskrzeli, skuteczne są krótko działające leki rozszerzające oskrzela.

W celu zapobiegania niedotlenieniu pacjent otrzymuje tlen. Jeśli występuje utrudnione oddychanie z powodu obrzęku tkanek w gardle, może być konieczne wykonanie intubacji lub konikotomii. Często podaje się również płyny dożylnie, aby zapobiec nadmiernemu spadkowi ciśnienia tętniczego. W przypadku zatrzymania oddechu lub krążenia lekarz podejmuje akcję reanimacyjną.

Rzadko, chory może mieć przedłużającą się anafilaksję, z objawami utrzymującymi się przez wiele godzin lub dni pomimo podjętego leczenia.

U wielu pacjentów, objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą ustępować same z siebie, jednak u niektórych dochodzi do jego nasilenia, a nawet śmierci. Niekiedy chorzy nie zdają sobie sprawy z potencjalnego wywołania u nich wstrząsu. Może on pojawić się u nich nagle, nawet prowadząc do zgonu. Osoba, która przeżyła wstrząs anafilaktyczny, może powrócić do normalnego życia, ale musi być świadoma ryzyka ponownego wystąpienia objawów. Niestety nie ma pewności co do ciężkości kolejnego ataku.

Najważniejszym etapem postępowania u pacjenta, który doznał wstrząsu, jest zidentyfikowanie przyczyny. W większości przypadków konieczne będzie skierowanie do alergologa.

Po złagodzeniu objawów wstrząsu lekarz może zdecydować się na pobranie krwi w celu sprawdzenia obecności swoistych przeciwciał. To szczególnie istotne, gdy podejrzewa się uczulenie na konkretny alergen, przeciwko któremu skierowane są te przeciwciała. Testy skórne z alergenami mogą być przeprowadzone około 3-4 tygodni po zdarzeniu, aby uzyskać wiarygodne wyniki.

W niektórych specjalistycznych ośrodkach przeprowadza się próby prowokacyjne, polegające na ostrożnym podaniu niewielkiej ilości substancji wywołującej reakcję alergiczną i obserwowanie reakcji organizmu. W przypadku wystąpienia objawów pacjent otrzymuje natychmiastowe leczenie.

Po rozpoznaniu konkretnego alergenu ważne jest unikanie kontaktu z substancjami, które go zawierają (patrz tabela poniżej). Osoba uczulona powinna regularnie sprawdzać stan swojego zdrowia oraz dostosowywać się do zaleceń lekarza. W przypadku uczulenia na jad owadów błonkoskrzydłych zaleca się odczulanie.

Ważne jest, aby pacjent zawsze miał przy sobie adrenaliny, np. w ampułkostrzykawce, i udokumentowane informacje na temat swojego uczulenia. W Polsce dostępne są różne preparaty adrenaliny, takie jak EpiPen Jr., Epipen Senior, Adrenalina WZF.

Plan leczenia pacjentów po przebytym wstrząsie anafilaktycznym powinien zawierać cztery kluczowe punkty, które zostały już omówione. Niektórzy pacjenci, szczególnie ci z idiopatyczną anafilaksją, powinni regularnie stosować leki przeciwhistaminowe.