Półpasiec to aktywacja zakażenia wirusowego spowodowanego przez wirusa varicella zoster, który jest odpowiedzialny za ospę wietrzną. Choroba może wystąpić u osób, które przebyły ospę wietrzną w przeszłości, niezależnie od jej nasilenia.

Jest zaraźliwa dla otoczenia i może prowadzić do zachorowania na ospę wietrzną po kontakcie z chorym. Objawem półpaśca są zmiany skórne wzdłuż nerwów międzyżebrowych.

Półpasiec manifestuje się obecnością bólowych pęcherzyków jednostronnie rozmieszczonych na obszarach skóry na których przebiega jeden nerw rdzeniowy. Przed pojawieniem się zmian skórnych mogą wystąpić symptomy, takie jak ból w jednym obszarze skóry - ciągły lub przerywany, piekący, kłujący, pulsujący. Ból i nieprzyjemne doznania skórne mogą pojawić się 3–4 dni przed wykwitami na skórze. Czasem mogą utrzymać się nawet po wygojeniu skóry. Mogą także wystąpić gorączka, ból głowy oraz inne objawy ogólne.

Półpasiec został opisany jako choroba, której wysypka często jest bolesna lub swędząca, zwykle jednostronna i położona wzdłuż jednego dermatomu. Na ogół wysypka nie przekracza środkowej linii ciała. Rzadziej może zajmować trzy lub więcej dermatomów, co jest charakterystyczne dla osób z osłabionym układem odpornościowym. W pierwszej fazie wysypka jest rumieniowo-plamista, następnie pojawiają się grudki, pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym, a później krosta. Po kilku dniach pęcherzyki pękają, pozostawiając bolesne nadżerki i owrzodzenia, pokrywając się strupami. Po 3–4 tygodniach strupy odpadają, mogąc pozostawić blizny. Wysypka może również pojawić się na błonach śluzowych towarzysząc świądowi i bólowi.

Półpasiec jest spowodowany przez ten sam wirus, który powoduje ospę wietrzną - wirusa ospy wietrznej i półpaśca (VZV). Po pierwszym zarażeniu, wirus VZV pozostaje uśpiony w grzbietowych zwojach nerwowych organizmu. W pewnym momencie, najprawdopodobniej z powodu osłabienia swoistej odporności komórkowej, wirus VZV zaczyna się mnożyć i ponownie aktywować, co objawia się jako półpasiec. Spadek odporności może być wynikiem starzenia się, upływu czasu od pierwotnego zakażenia, obecności innych chorób osłabiających odporność lub stosowania leków immunosupresyjnych.

Półpasiec jest spowodowany przez zakażenie wcześniejszą ospą wietrzną. Ryzyko wystąpienia półpaśca wzrasta wraz z wiekiem, szczególnie po 50. roku życia, a po 85. roku życia nawet do 50%. Chorzy na półpasiec w starszym wieku mogą potrzebować hospitalizacji ze względu na powikłania, takie jak neuralgia po półpaścu.

Ryzyko rozwoju półpaśca zwiększają czynniki takie jak wiek powyżej 65 lat, nowotwory złośliwe, leczenie immunosupresyjne, stosowanie statyn, cukrzyca, zakażenie HIV i inne czynniki osłabiające układ odpornościowy.

U dzieci ryzyko półpaśca może być większe, jeśli matka miała ospę wietrzną w ciąży, co może prowadzić do reaktywacji wirusa w wieku dziecięcym.

Według najnowszych informacji z USA, u około jednej trzeciej osób w ciągu ich życia dojdzie do rozwoju półpaśca. Choroba ta może wystąpić u każdego, kto miał wcześniej ospę wietrzną, zwłaszcza u dorosłych, zwiększając się znacząco wraz z wiekiem. Najczęściej półpasiec diagnozowany jest u osób po 60. roku życia, a zazwyczaj występuje tylko raz w życiu. W nielicznych przypadkach, szczególnie przy pewnych czynnikach, półpasiec może nawracać.

Półpasiec to choroba, która w Polsce nie jest raportowana, więc dokładna liczba przypadków nie jest znana. Na całym świecie, zapadalność na półpasiec zmienia się w zakresie od 1,2 do 3,4 przypadków na 1000 osób rocznie, wzrastając do 3,9–11,8 na 1000 osób u osób powyżej 65. roku życia. W USA, gdzie mieszka około 318 milionów ludzi, odnotowuje się około miliona przypadków półpaśca rocznie. Zapadalność na półpasiec wynosi tam około 4 przypadków na 1000 mieszkańców rocznie, a dla osób powyżej 60. roku życia jest to około 10 przypadków na 1000 osób rocznie. Osoby starsze i te z osłabionym układem odpornościowym są bardziej narażone na hospitalizację z powodu półpaśca. Szacuje się, że około 30% pacjentów hospitalizowanych z powodu półpaśca w USA ma zaburzenia odporności lub przyjmuje leki immunosupresyjne.

W Polsce ospa wietrzna jest jedną z najczęstszych chorób zakaźnych, z około 200 tysiącami przypadków rocznie. Ze względu na wysoki stopień zaraźliwości, prawie cała populacja przechodzi ospę wietrzną w ciągu życia. Pomimo że wiele osób nie pamięta przebycia ospy wietrznej, około 99,5% populacji powyżej 40. roku życia przeszło już tę chorobę, co oznacza, że w Polsce kilkanaście milionów osób jest narażonych na rozwój półpaśca.

Najczęstszym skutkiem półpaśca jest neuralgia popółpaścowa. Jest to przewlekły ból, który występuje po ustąpieniu wysypki i może trwać przez długi czas. Starsze osoby mają większe ryzyko wystąpienia neuralgii. Objawy to silne bóle, które mogą przetrwać nawet kilka lat.

Półpasiec może prowadzić do ciężkich powikłań, takich jak półpasiec oczny, gdzie mogą wystąpić poważne komplikacje związane z wzrokiem. Inne powikłania obejmują upośledzenie słuchu, zapalenie opon mózgowych, zapalenie narządów wewnętrznych, a nawet zapalenie mózgu.

Możliwe trwałe następstwa półpaśca to m.in. zaburzenia słuchu, utrata wzroku, porażenia nerwów i powikłania neurologiczne. Śmiertelność związana z półpaścem dotyka głównie osoby starsze lub z osłabionym układem odpornościowym.

Wirus VZV, który powoduje półpasiec, może być przenoszony z osoby z aktywnym półpaścem na osoby niewrażliwe na zakażenie VZV, czyli na takie, które dotąd nie były chore na ospę wietrzną. Może to prowadzić do wystąpienia ospy wietrznej, ale nie bezpośrednio półpasiec. Półpasiec jest mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna, a ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niewielkie. Wirus VZV rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt z płynem zawartym w wykwitach półpaścowych (pęcherzykach), przy czym krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Chorzy na półpasiec są zaraźliwi dla otoczenia podczas fazy nieprzyschniętej wysypki pęcherzykowej, natomiast nie stanowią zagrożenia przed pojawieniem się wykwitów ani po ich zaschnięciu i utworzeniu strupków. Zalecane jest, aby osoba chora na półpasiec zakrywała wysypkę odzieżą, co istotnie zmniejsza ryzyko zakażenia dla otoczenia. Osoby o wysokim ryzyku ciężkiego przebiegu ospy wietrznej to m.in. kobiety w ciąży, wcześniaki urodzone przez matki, narażone na zachorowanie na ospę wietrzną, dzieci urodzone przed 28. tygodniem ciąży lub mające masę ciała poniżej 1000 gramów, niezależnie od tego, czy matka przeszła ospę wietrzną czy była zaszczepiona, oraz pacjenci z zaburzeniami odporności, niezależnie od wieku.

W terapii stosowane są leki przeciwwirusowe, które zmniejszają intensywność i czas trwania symptomów półpaśca. Konieczne jest szybkie rozpoczęcie leczenia, najlepiej natychmiast po wystąpieniu wysypki. Nie ma dowodów na to, że terapia przeciwwirusowa zapobiega głównemu powikłaniu - neuralgii popółpaścowej. Ból można łagodzić objawowo.

Terapia przeciwwirusowa zmniejsza nasilenie i czas trwania symptomów półpaśca. Istnieje kilka leków przeciwwirusowych (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania choroby i zmniejszyć jej intensywność. Wczesne rozpoczęcie leczenia jest kluczowe - najlepiej jak najszybciej po wystąpieniu wysypki, preferowana jest pierwsza doba. Leczenie acyklowirem trwa 7-10 dni, natomiast leczenie walacyklowirem trwa 7 dni. Nie ma jednak dowodów na to, że terapia przeciwwirusowa zapobiega neuralgii popółpaścowej.

W leczeniu bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). W przypadku silnego bólu, gdy wyżej wspomniane leki przeciwbólowe nie działają, lekarz może przepisać bardziej zaawansowane leki, takie jak opioidy, gabapentyna, amitryptylina, a czasami również glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych leków przeciwwirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą złagodzić świąd towarzyszący wysypce.

Zachorowanie na półpasiec nie zapewnia ochrony przed ponownym wystąpieniem choroby. Statystycznie ryzyko nawrotu półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego epizodu szacuje się na 6–8%.

Jedynym sposobem zmniejszenia ryzyka wystąpienia półpaśca i długotrwałego zespołu bólowego to zastosowanie szczepień ochronnych. Szczepienia mogą zapobiegać ospie wietrznej, co zmniejsza ryzyko późniejszego pojawienia się półpaśca. Istnieje również szczepionka zapobiegająca samej chorobie półpaśca u osób, które przeszły ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką "nieżywą". Zaleca się szczepienie dla wszystkich osób powyżej 50. roku życia oraz osób od 18. roku życia z czynnikami ryzyka wystąpienia półpaśca, takimi jak niedobór naturalnej lub nabytej odporności komórkowej, przewlekłe choroby serca, płuc lub wątroby, cukrzyca, zapalne choroby autoimmunizacyjne, które w przeszłości przechorowały ospę wietrzną lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.