Zakażenie układu moczowego to obecność drobnoustrojów (najczęściej bakterii) w drogach moczowych. W zdrowym organizmie, drogi moczowe powyżej zwieracza pęcherza są wolne od drobnoustrojów. Jednakże, w pewnych sytuacjach drobnoustroje mogą się przedostać i rozmnażać w drogach moczowych, co prowadzi do stanu zapalnego. To właśnie nazywane jest zakażeniem układu moczowego.

Większość przypadków zakażenia układu moczowego to zapalenie pęcherza moczowego ().

Ważniejsze jest zakażenie spowodowane wtargnięciem bakterii przez moczowód do nerek, co prowadzi do rozwoju odmiedniczkowego zapalenia nerek ().

Bakterie w układzie moczowym nie zawsze wywołują stan zapalny i mogą nie objawiać się chorobą. Obecność bakterii bez występowania objawów nazywane jest bakteriomoczem bezobjawowym, który zazwyczaj nie wymaga leczenia.

Przyczyną zakażenia układu moczowego jest najczęściej bakteria (), zwana potocznie pałeczką kałową, ponieważ pospolicie występuje w jelitach. Bakteria ta może przedostać się z odbytu do cewki moczowej, a następnie do pęcherza, a czasem nawet do nerek. Jeśli zakażenie jest spowodowane przez i nie ma innych czynników sprzyjających, mówimy o niepowikłanym zakażeniu układu moczowego, które dotyczy głównie kobiet w wieku rozrodczym.

W około 10% przypadków przyczyną zakażenia są inne bakterie, często związane z nieprawidłowościami w drogach moczowych, takimi jak kamicą nerkową czy problemy z prostatą u mężczyzn. Takie zakażenia określane są jako powikłane zakażenia układu moczowego.

Zakażenia układu moczowego częściej dotyczą kobiet niż mężczyzn, ze względu na budowę anatomiczną. U kobiet sprzyja im krótka cewka moczowa oraz bliskość odbytu i cewki moczowej. Aktywność seksualna i stosowanie środków antykoncepcyjnych mogą również zwiększać ryzyko zakażenia. Dla wielu kobiet zakażenia układu moczowego stanowią poważną uciążliwość, szczególnie jeśli są nawracające. W większości przypadków nie ma konkretnych anomalii w układzie moczowym, które mogłyby być leczone, dlatego eliminacja czynników ryzyka jest kluczowa.

Zakażenia układu moczowego są powszechne u kobiet. Około 20% kobiet doświadcza co najmniej raz infekcji układu moczowego w ciągu swojego życia. Jest to aż 50 razy częstsze niż u mężczyzn.

Również u dzieci zakażenia układu moczowego występują częściej u dziewczynek, z wyjątkiem niemowląt, u których częściej dotyczą chłopców z wadami rozwojowymi układu moczowego.

W ciągu ciąży zakażenia układu moczowego nie są częstsze niż u kobiet niebędących w ciąży, ale mogą powodować powikłania, takie jak przedwczesny poród czy niska masa urodzeniowa dziecka. U osób z cewnikiem w pęcherzu infekcja układu moczowego może wystąpić po miesiącu, ale zazwyczaj nie powoduje dolegliwości i nie wymaga leczenia.

Typowe objawy ostrego zapalenia pęcherza moczowego to:

• ból lub pieczenie podczas oddawania moczu
• konieczność częstego lub natychmiastowego oddawania moczu
• pobolewanie w dole brzucha.

Może wystąpić czerwone lub ciemnobrunatne zabarwienie moczu, spowodowane obecnością krwi (krwiomocz), co jest wynikiem zapalenia błony śluzowej pęcherza. Jeżeli dojdzie do zakażenia nerki, to prawie zawsze pojawia się gorączka (>38°C). Może występować ból w okolicy nerki, po jednej lub obu stronach, nudności i wymioty. Objawy zakażenia nerki mogą wystąpić po kilku dniach obecności objawów zapalenia pęcherza, jeżeli nie było ono leczone.

U bardzo małych dzieci zakażenie układu moczowego może objawiać się gorączką, rozdrażnieniem, brakiem apetytu, bólem brzucha, wymiotami lub ponownym moczeniem się, w przypadku dziecka zgłaszającego już potrzebę oddania moczu.

Ból lub pieczenie podczas oddawania moczu nie zawsze świadczą o zakażeniu układu moczowego. Takie objawy mogą być wynikiem zapalenia cewki moczowej (w następstwie zakażenia przenoszonego drogą płciową wywołanego najczęściej przez dwoinki rzeżączki lub chlamydie), a u kobiet również wynikiem zapalenia pochwy, najczęściej na tle grzybiczym (występują upławy, ból podczas stosunku płciowego).

Jeśli pojawią się symptomy infekcji układu moczowego lub podejrzenie jej, należy skonsultować się z lekarzem w celu zidentyfikowania przyczyny dolegliwości i ustalenia planu leczenia. Zazwyczaj konieczne będzie przeprowadzenie badania moczu, a czasem także badań krwi lub obrazowych. Wyjątkiem są kobiety cierpiące na nawracające infekcje pęcherza, które mogą samodzielnie rozpocząć odpowiednie leczenie.

Objawy zgłaszane przez pacjenta oraz wyniki badania fizykalnego mogą wskazywać na obecność zakażenia układu moczowego. Przykładowo, ból podczas wstrząsania okolicy nerki może sugerować zakażenie nerki. Ogólne badanie moczu pozwala potwierdzić obecność zapalenia, które objawia się między innymi zwiększoną liczbą leukocytów, krwią (erytrocyty) oraz białkiem w moczu.

W przypadku niegorączkującej kobiety w wieku rozrodczym dolegliwości podczas oddawania moczu oraz nieprawidłowe wyniki badania moczu są często wystarczające do diagnozy zapalenia pęcherza moczowego. W innych sytuacjach może być konieczne przeprowadzenie posiewu moczu, który po 48 godzinach dostarcza informacji o obecności bakterii, ich gatunku oraz liczbie. W razie potwierdzenia zakażenia, określa się również wrażliwość bakterii na antybiotyki, co ułatwia dobór odpowiedniego leczenia.

Jeśli istnieje podejrzenie nieprawidłowości w układzie moczowym lub ewentualnych powikłań, lekarz może zalecić dodatkowe badania obrazowe, takie jak USG nerek i dróg moczowych, urografia czy tomografia komputerowa. W przypadku utrzymujących się dolegliwości oraz negatywnych wyników badań moczu, można także rozważyć badanie ginekologiczne u kobiet, podejrzenie zapalenia cewki moczowej lub przeprowadzenie specjalistycznych badań urologicznych, takich jak cystoskopia.

W przypadku młodej, dotychczas zdrowej kobiety z symptomami zapalenia pęcherza moczowego, która nie ma gorączki, wymiotów oraz nie jest w ciąży, terapia polega na stosowaniu przez kilka dni (zazwyczaj od 3 do 7) antybiotyku zaleconego przez lekarza na podstawie antybiogramu (jeśli wykonano posiew moczu) lub takiego, który zazwyczaj działa w przypadku zakażenia spowodowanego przez E. coli. Najczęściej stosowane leki to trymetoprym, osobno lub w połączeniu z sulfametoksazolem, nitrofurantoina albo cyprofloksacyna. Objawy zazwyczaj ustępują w ciągu 1-3 dni. Niektóre kobiety z rozpoznanym nawracającym zakażeniem dróg moczowych (w przeszłości kilkakrotnie objawy zapalenia pęcherza z obecnością bakterii w posiewie moczu) mogą, po uzgodnieniu takiego postępowania z lekarzem, samodzielnie rozpocząć terapię antybiotykiem.

W przypadku infekcji nerek (wysoka gorączka, nudności) zazwyczaj konieczne jest hospitalizacja i stosowanie antybiotyków w postaci dożylnych lub domięśniowych. Całe leczenie trwa zwykle 7-10 dni - po ustąpieniu objawów można kontynuować je w domu. Powikłania zakażenia układu moczowego, takie jak ropnie nerek, mogą stanowić zagrożenie dla życia. Wynikają one z nieprawidłowości dróg moczowych, takich jak przeszkoda w odpływie moczu (np. kamica, guzy dróg moczowych). Konieczne jest wtedy leczenie urologiczne w celu zapewnienia prawidłowego odpływu moczu.

W przypadku kobiety w ciąży konieczne jest leczenie infekcji układu moczowego, nawet jeśli nie ma objawów zakażenia, a jedynie dodatni wynik posiewu moczu. Leczenie antybiotykami powinno być bezpieczne dla ciąży, dlatego decyzję podejmuje lekarz. Zazwyczaj stosuje się amoksycylinę i cefaleksynę bez względu na okres ciąży, a także trimetoprim i nitrofurantoinę z wyjątkiem I trymestru oraz bezpośrednio przed porodem. Leczenie antybiotykiem w przypadku zapalenia pęcherza powinno trwać co najmniej 7 dni. W przypadku infekcji układu moczowego u kobiety ciężarnej zaleca się okresowe badania moczu do końca ciąży.

Czasami infekcja układu moczowego może być powikłaniem innych chorób układu moczowego (np. kamica nerkowa, zapalenie gruczołu krokowego, torbiele), które również wymagają leczenia, aby zapobiec ponownym infekcjom w przyszłości.

Praktycznie we wszystkich przypadkach zakażenie układu moczowego zostaje całkowicie wyleczone po zastosowaniu odpowiedniego antybiotyku przez odpowiednio długi czas. W bardzo rzadkich sytuacjach zakażenia układu moczowego nie udaje się całkowicie wyeliminować drobnoustrojów i zawsze wtedy przyczyną jest poważna choroba układu moczowego, tak jak na przykład duże kamienie nerkowe. Pomimo skutecznego wyleczenia u niektórych kobiet zakażenie układu moczowego może nawracać z różną częstotliwością, nawet kilka razy w roku.

Całkowite trwałe wyleczenie zakażenia układu moczowego nie jest możliwe u osób z cewnikiem w pęcherzu, ponieważ u wszystkich po miesiącu od założenia cewnika lub po zakończeniu leczenia antybiotykiem pojawia się zakażenie, nawet jeśli nie ma objawów.

Zwykłe zapalenie pęcherza u młodej kobiety nie wymaga dodatkowych badań po zakończeniu leczenia. Natomiast w innych przypadkach zakażenia układu moczowego rekomenduje się kontrolny posiew moczu po zakończeniu antybiotykoterapii (po 7–14 dniach). U każdej ciężarnej, u której wystąpiło zakażenie układu moczowego, zaleca się regularne wykonywanie kontrolnych posiewów moczu, nawet jeśli nie występowały objawy, a jedynie stwierdzono dodatni wynik posiewu moczu. W przypadku wykrycia choroby układu moczowego w związku z zakażeniem, konieczne jest odpowiednie leczenie, a najlepszym specjalistą do tego celu będzie zazwyczaj urolog.

Zapobieganie infekcjom układu moczowego u kobiet, u których są one nawracające, jest kluczowe.

Przestrzeganie pewnych zasad w życiu codziennym może być pomocne, takich jak spożywanie odpowiedniej ilości płynów w ciągu dnia, oddawanie moczu bez zwłoki po potrzebie, codzienne mycie narządów płciowych, picie soku z żurawin, zmiana metody antykoncepcji oraz przyjmowanie preparatu z antygenami bakteryjnymi w celu zwiększenia odporności.

Kobiety, u których infekcje mają związek z aktywnością seksualną, mogą również rozważyć profilaktyczne przyjmowanie antybiotyku po stosunku. Natomiast u kobiet po menopauzie, dopochwowe stosowanie estrogenów może być korzystne dla przywrócenia prawidłowej flory bakteryjnej.