Zatoki przynosowe to jamy powietrzne zlokalizowane wewnątrz kości czaszki. Człowiek ma 4 pary zatok, w tym zatoki szczękowe, zatoki czołowe, zatoki sitowe oraz zatokę klinową.

Każda zatoka jest połączona z jamą nosową, co umożliwia ewakuację wydzieliny oraz wentylację wnętrza zatok. Dzięki temu w stanie fizjologicznym brak jest bakterii w zatokach przynosowych.

Infekcja zatok powoduje stan zapalny błony śluzowej, co blokuje ujście zatok do jamy nosowej i uniemożliwia ewakuację wydzieliny, co sprzyja jej gromadzeniu.

Przyczyna wszelkiego rodzaju zapalenia zatok, tak jak większości infekcji górnych dróg oddechowych, może być wirusowa, bakteryjna, grzybicza lub alergiczna. Najczęstszym powodem ostrego zapalenia zatok są wirusy, jak np. rynowirusy, koronawirusy, adenowirusy czy wirus grypy. Bakterie (głównie Streptococcus pneumoniae, Haemofilus influenzae, Moraxella catarrhalis) zazwyczaj zasiedlają zatoki w wyniku nadkażenia podczas infekcji wirusowej lub reakcji alergicznej. Grzybicze zapalenie zatok może wystąpić u osób z osłabionym układem odpornościowym (np. po przeszczepie, z chorobami szpiku kostnego, AIDS) lub z cukrzycą.

Coraz częściej przyczyną jest nierozpoznana lub źle kontrolowana alergia. Zapalenie zatok może być także wynikiem przewlekłego podrażnienia błony śluzowej przez czynniki fizyczne (np. dym papierosowy - aktywne i biernе palenie) lub infekcji zęba pochodzenia korzenia. Występowanie znacznego skrzywienia przegrody nosa może również przyczynić się do częstych zapaleń zatok przynosowych, szczególnie jednostronnych.

Objawy przewlekłego zapalenia zatok przynosowych mogą się nasilać wskutek zanieczyszczeń powietrza lub drażniących czynników, w tym w miejscu pracy.

Ze względu na czas trwania objawów, zapalenie zatok przynosowych dzieli się na ostre i przewlekłe.

Ostre zapalenie zatok przynosowych trwa krócej niż 12 tygodni i jego objawy ustępują całkowicie. Wyróżnia się kilka rodzajów ostrego zapalenia zatok przynosowych, takich jak wirusowe (towarzyszące przeziębieniu, zazwyczaj trwające krócej niż 10 dni; najczęstszy typ zakażenia rynowirusem), powirusowe (trwające dłużej niż 10 dni lub nasilające się po 5 dniach i trwające do 12 tygodni), oraz bakteryjne (charakteryzują się gorączką powyżej 38°C, zmianą barwy wydzieliny z nosa, silnym bólem twarzy, podwyższonymi wskaźnikami zapalenia we krwi). Nawracające ostre zapalenie zatok oznacza co najmniej 4 epizody rocznie, rozdzielone okresami bez objawów.

Przewlekłe zapalenie zatok trwa dłużej niż 12 tygodni i objawy nie ustępują całkowicie. W przebiegu przewlekłego zapalenia zatok mogą pojawić się polipy nosa, alergie, zakażenia grzybicze. Przyczyną przewlekłego zapalenia zatok przynosowych mogą być także choroby zębów, guzy okolic zatok, a nawet choroby ogólnoustrojowe, np. ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń lub niedobory odporności.

Zapalenie zatok to jedno z najczęstszych schorzeń, które powoduje wizyty u lekarza. Ostre zapalenie zatok przynosowych, zazwyczaj spowodowane wirusami, występuje u 6-15% populacji (dorośli chorują średnio 2-3 razy w ciągu roku), natomiast bakteryjne zapalenie zatok przynosowych występuje w około 0,5-2% przypadków.

Do głównych objawów zapalenia zatok przynosowych należy:

• niedrożność nosa
• wydzielina z nosa – katar przedni lub tzw. tylny – ściekanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, co może powodować uczucie drapania w gardle, chrypkę i kaszel
• ból lub uczucie rozpierania twarzy (np. u nasady nosa oraz po jego obu stronach, które ulegają nasileniu po schyleniu głowy)
• upośledzenie lub utrata węchu

Ponadto mogą wystąpić bóle głowy, obrzęk powiek, złe samopoczucie, pogorszenie smaku. Przy zapaleniu zatok szczękowych, szczególnie szerzącym się z zębodołu, u pacjenta może występować ból zębów i nieświeży zapach z ust. Infekcji często towarzyszy gorączka. Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych charakteryzuje się bardzo podobnymi objawami, choć zwykle o nieco mniejszym natężeniu.

Wirusowe ostre zapalenie zatok przynosowych (przeziębienie) zwykle ustępuje samoistnie – poprawa następuje po 48 h, a całkowite ustąpienie w ciągu 7–10 dni, tylko u części chorych objawy utrzymują się do 3 tyg. Pogorszenie stanu pacjenta i nasilenie objawów po 5 dniach lub utrzymywanie się objawów powyżej 10 dni może świadczyć o nadkażeniu bakteryjnym, choć występuje tylko u bardzo małego odsetka chorych (0,5–2% przypadków).

Bakteryjne ostre zapalenie zatok przynosowych zwykle również ustępuje samoistnie w ciągu 14 dni.

Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych przebiega z okresami remisji i zaostrzeń, zwykle przez wiele lat, a całkowite ustąpienie zdarza się rzadko.

Zapalenie zatok przynosowych może mieć różną intensywność. Jest ona oceniana w skali VAS – od 0 do 10 punktów, gdzie 0 oznacza brak uciążliwości a 10 - maksymalne dolegliwości. Na tej podstawie zapalenie zatok przynosowych można podzielić na:

• lekkie (VAS 0–3 punkty)
• umiarkowane (VAS >3–7 punktów)
• ciężkie (VAS >7–10 punktów).

Wartość VAS powyżej 5 jest związana z istotnym pogorszeniem jakości życia pacjentów.

Lekarz diagnozuje zapalenie zatok przynosowych na podstawie szczegółowo zebranego wywiadu, badania laryngologicznego oraz dodatkowych badań.

Na początku lekarz dokładnie bada twarz i szyję pacjenta w celu wykrycia ewentualnej bolesności przy dotyku. W trakcie badania laryngologicznego przeprowadza się rynoskopię przednią, podczas której sprawdza się obecność wydzieliny, polipów oraz ocenia błonę śluzową w poszukiwaniu cech stanu zapalnego. Można również skontrolować stan przegrody nosa. W razie konieczności, aby lepiej zbadać obszar, można zastosować endoskop giętki lub sztywny, które umożliwiają również analizę zatok. Często, w celu kompleksowej oceny choroby, wymagane jest wykonanie badań obrazowych - zazwyczaj tomografii komputerowej (TK). Dzięki niej można dokładnie zobaczyć wszystkie zatoki, kompleks ujściowo-przewodowy, jamę nosową oraz otaczające tkanki. Tomografia komputerowa umożliwia ustalenie rozległości zmian patologicznych, planowanie leczenia (łącznie z operacyjnym) oraz identyfikację potencjalnej przyczyny choroby. Podobną funkcję spełnia rezonans magnetyczny, jednak z uwagi na cenę i ograniczoną dostępność, nie cieszy się taką popularnością jak tomografia komputerowa. W przypadku ostrego zapalenia zatok czasami pobiera się próbki biologiczne (np. wydzielinę lub popłuczyny z zatok) do laboratorium mikrobiologicznego w celu przeprowadzenia posiewu. Jeśli istnieje podejrzenie alergicznego podłoża zapalenia zatok, pomocne mogą być testy alergiczne.

Chory na ostrą infekcję zatok nosowych w początkowej fazie choroby może próbować łagodzić objawy w warunkach domowych, gdyż leczenie jest objawowe. Rekomendowane jest płukanie nosa solą fizjologiczną 0,9%. Można również sięgnięć po dostępne bez recepty leki objawowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwzapalne, preparaty cynku, witaminę C oraz ziołowe, które mogą pomóc w łagodzeniu objawów ostrego zapalenia zatok nosowych. W przypadku utrzymywania się objawów przez dłużej niż 10 dni lub ich nasilenia po 5 dniach, należy skonsultować się z lekarzem rodzinnym.

Objawy alarmowe wymagające pilnej wizyty na SOR lub wezwania karetki pogotowia to m.in. obrzęk czy zaczerwienienie tkanek oczodołu, podwójne widzenie, silne bóle głowy, obfite krwawienie z nosa lub pogorszenie ostrości wzroku. Leczenie przewlekłego zapalenia zatok nosowych często polega na stosowaniu glikokortykosteroidów donosowych oraz ewentualnie leków biologicznych. W przypadku braku poprawy, konieczne może być leczenie operacyjne.

Powikłania zapalenia zatok przynosowych są bardzo rzadkie i dotyczą 3 przypadków na milion. Mogą przybierać formę powikłań oczodołowych, wewnątrzczaszkowych oraz kostnych.

Ostre zapalenie zatok przynosowych z reguły samoistnie ustępuje.

Zakażenie zatok jest powszechnym problemem, który może dotknąć osoby w różnym wieku i w różnych porach roku. Istnieją jednak sposoby, aby zmniejszyć ryzyko zachorowania. Należy unikać kontaktu z osobami chorymi na infekcje górnych dróg oddechowych oraz unikać nadmiernej ekspozycji na dym papierosowy i inne zanieczyszczenia powietrza. Ważne jest również leczenie alergii, zwłaszcza tych wywołanych przez inhalację alergenów, oraz zadbanie o odpowiedni poziom wilgotności powietrza w pomieszczeniach, w których przebywamy. Dbają o to zwłaszcza w miesiącach, gdy korzystamy z ogrzewania.