Zawroty głowy i zaburzenia równowagi to często zgłaszane problemy, które dotyczą 20-30% osób dorosłych i kilkunastu procent dzieci. Częściej występują u kobiet i osób starszych. Zawroty głowy to złudzenie ruchu wokół siebie lub własnego ciała, często z towarzyszącymi nudnościami lub wymiotami.

Układ równowagi składa się z kilku narządów zmysłów, takich jak błędnik, narząd wzroku i zmysł czucia głębokiego. Informacje z tych narządów docierają do ośrodkowego układu nerwowego, który odpowiada za utrzymanie równowagi.

Trudno jednoznacznie zdefiniować pojęcie "zawrotów głowy". Mogą to być zarówno zawroty układowe, czyli złudzenia ruchu, jak i zawroty nieukładowe, charakteryzujące się niestabilnością chodu i obawą przed upadkiem.

Przyczyny zawrotów głowy mogą być związane z kompleksowym układem błędnikowym, składającym się z części obwodowej i ośrodkowej. Dodatkowo, zawroty mogą towarzyszyć zasłabnięciu oraz być spowodowane uszkodzeniami układu ruchowego czy zmysłu głębokiego.

Na podstawie lokalizacji przyczyny zawrotów głowy możemy wyróżnić zawroty głowy ośrodkowe i obwodowe.

Zawroty głowy obwodowe występują z powodu przyczyn obwodowych, czyli poza ośrodkowym układem nerwowym. Przykłady to: urazy ucha wewnętrznego (złamanie piramidy kości skroniowej, przetoka przychłonki, wstrząśnienie błędnika), zapalenie błędnika, zapalenie części przedsionkowej nerwu VIII, nowotwór w obrębie ucha wewnętrznego, niedokrwienie błędnika, choroba Ménière’a, otoskleroza błędnikowa, choroba lokomocyjna i łagodne położeniowe zawroty głowy.

Z kolei zawroty głowy ośrodkowe mają swoją przyczynę w ośrodkowym układzie nerwowym. Przykłady to: udar pnia mózgu i móżdżku, guz kąta mostowo-móżdżkowego, stwardnienie rozsiane, migrena, napad padaczkowy.

Niektóre zawroty głowy, zwane fizjologicznymi, nie są powodem do niepokoju. To uczucie zawrotu głowy podczas ruchu: uczucie poruszania się w trakcie ruchu, uczucie poruszania się po zatrzymaniu ruchu oraz zawrot głowy na dużej wysokości. Dane epidemiologiczne pokazują, że najczęstszą (50%) przyczyną zawrotów głowy są zaburzenia ucha wewnętrznego, w 5% choroby neurologiczne, w 5% niedociśnienie tętnicze i działania niepożądane leków. Z kolei 15% przyczyną są zaburzenia psychologiczno-psychiatryczne, a u 25% przyczyna pozostaje nieznana. Tylko kilka procent przyczyn zawrotów głowy i zaburzeń równowagi stanowi realne zagrożenie dla zdrowia i życia. Poniżej przedstawione zostały najczęstsze przyczyny zawrotów głowy i zaburzeń równowagi.

Zawroty głowy polegające na wrażeniu chwiania się lub zapadania, niestabilnej postawie i niepewnym chodzie, które stopniowo się pojawiają i charakteryzują niewielkim nasileniem, trwają kilka sekund i mogą prowadzić do upadków, od dłuższego czasu (miesięcy, lat), a ruchy głowy mają na nie minimalny lub żaden wpływ, zazwyczaj są zawrotami ośrodkowymi. Czasem towarzyszą im zaburzenia widzenia (mroczki), ból głowy, a sporadycznie zaburzenia świadomości, drgawki, niedowłady kończyn lub nerwów czaszkowych.

Najczęstszym typem zawrotów ośrodkowych głowy są zawroty towarzyszące migrenie. Są one obecne u około 1 pacjentów z zawrotami głowy. Obwodowe zawroty głowy są najczęściej występującym typem zawrotów głowy. Pacjent odczuwa wrażenie ruchu kołowego, zaczynają się nagląco, charakteryzują się znacznym nasileniem, szczególnie na początku, stopniowo osłabiając się, trwają od kilkudziesięciu minut do kilku godzin, a ruchy głowy je nasilają. Mogą towarzyszyć im zaburzenia słuchu (niedosłuch, głuchota, szum w uchu, uczucie pełności w uchu), rzadko ból głowy. Najczęstszą przyczyną obwodowych zawrotów głowy są łagodne położeniowe zawroty głowy.

Problemy z równowagą pojawiają się, kiedy luźne kamyczki w uchu (otolity) przesuwają się. Najczęściej występują u osób między 50. a 70. rokiem życia. U starszych pacjentów przyczyna może być trudna do określenia, ale u młodszych może być związana z urazem głowy. Objawiają się uczuciem wirowania przy zmianie pozycji głowy, mogą towarzyszyć im nudności, wymioty, nadmierne pocenie się i oczopląs. Ataki mają charakter przemijający. Leczenie polega na specjalnych manewrach przeprowadzanych przez lekarza, które mają na celu przesunięcie kamyczków błędnikowych w odpowiednie miejsce.

Zwykłe zawroty głowy nie są powodem do niepokoju. Natomiast, należy się martwić, gdy pojawiają się po raz pierwszy i nie można ich logicznie wytłumaczyć. Konieczne jest szybkie zrozumienie sytuacji, gdy towarzyszą im inne objawy, takie jak ból głowy, osłabienie kończyn lub zaburzenia czucia, na przykład drętwienie połowy ciała.

Przyczyny uczucia zawrotów głowy są bardzo różne, dlatego ważne jest dokładne zebranie informacji od pacjenta, aby dokładnie określić, co może prowadzić do tych objawów. Często pacjenci mają trudności ze sprecyzowaniem swoich dolegliwości. Istotnymi elementami przy diagnozowaniu zawrotów głowy są nagłość i częstotliwość ich występowania, czas trwania, obecność szumów w uszach, nudności i wymioty.

Ocena okoliczności występowania zawrotów, reakcji na ruch czy bezruch oraz wpływu zamknięcia oczu na objawy jest bardzo istotna. Analiza przyjmowanych leków przez pacjenta oraz ich potencjalne skutki uboczne również są ważne. W oparciu o zebrane informacje można rozróżnić zawroty głowy układowe i nieukładowe, co może doprowadzić do skierowania na odpowiednie badania diagnostyczne. Podczas badania lekarz oceni ciśnienie krwi, obecność oczopląsu (jego charakter, kierunek itp.), równowagę oraz chód pacjenta.

W przypadku podejrzenia zawrotów błędnikowych konieczna jest konsultacja otolaryngologiczna, a jeśli to wskazane, wykonanie badań oceniających działanie błędników i słuch. W przypadku podejrzeń o przyczyny neurologiczne konieczne jest badanie neurologiczne w celu oceny ewentualnych objawów neurologicznych, w tym uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.

W przypadku podejrzeń o uszkodzenie mózgu konieczne są badania obrazowe, takie jak tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny. W przypadku padaczki, która rzadko może objawiać się zawrotami głowy, konieczne jest wykonanie badania elektroencefalograficznego. Leczenie zawrotów głowy polega na złagodzeniu objawów, leczeniu przyczynowym oraz rehabilitacji układu przedsionkowego, w zależności od ustalonej diagnozy.